ضربه مغزی

ضربه مغزی را به عنوان آسیب خفیف سر یا آسیب خفیف تروماتیک مغزی (mTBI) نیز می‌شناسند. صرف نظر از اصطلاحات استفاده شده، وقوع ضربه به سر باعث می‌شود که مغز در داخل جمجمه به جلو و عقب حرکت و آسیب خفیفی ایجاد کند. ضربه مغزی معمولاً در اثر افتادن، تصادفات جاده‌ای، حمله و تصادفات ورزشی ایجاد می‌شود. در حالی که اکثر آسیب‌های خفیف سر منجر به آسیب طولانی مدت به مغز نمی‌شود، اما می‌تواند باعث اختلال موقت در عملکرد مغز شده و تا چند هفته عوارضی را در پی داشته باشد.

اگر دچار آسیب مغزی شده‌اید و برخی از عوارض را تجربه کرده‌اید بهتر است سریعا به جراح مغز و اعصاب مراجعه کنید. شما می‌توانید برای درمان عوارض ناشی از ضربه مغزی به دکتر محمود یزدان‌پناهی متخصص جراحی مغز و اعصاب، مراجعه کنید یا از طریق صفحه اینستاگرام دکتر محمود یزدان‌پناهی با مطب در ارتباط باشید.

ضربه مغزی چیست؟

مغز در داخل جمجمه شناور و درون مایع مغزی نخاعی معلق است. ضربه مستقیم به سر، صورت یا گردن، یا ضربه به جای دیگری در بدن، می‌تواند نیرویی ایجاد کند که مغز را تکان دهد. وقتی این نیروی وارد شده شدید باشد یا از یک جهت خاص وارد شود، مغز ممکن است بر اثر تکان شدید به جمجمه برخورد. در نتیجه مغز نیز مانند هر عضوی از بدن که در اثر ضربه دچار کبودی و آسیب سلولی می‌شود، ممکن است آسیب ببیند.

از آنجایی که سلامت مغز در زندگی ما نقش حیاتی دارد و خلق و خو، ادراک و حرکت را کنترل می‌کند، اثرات ضربه مغزی می‌تواند بسیار گسترده باشد. به عبارت دیگر ضربه مغزی می‌تواند تاثیرات بسیاری را بر تمامی اندام‌های بدن ایجاد کند.

انواع ضربه مغزی

اگرچه آنچه به عنوان ضربه مغزی شناخته می شود اغلب خفیف هستند و عارضه طولانی مدتی را ایجاد نمی‌کنند، اما هرگونه ضربه وارد شده به مغز باید توسط جراح مغز و اعصاب بررسی شود. مراجعه به پزشک در کودکان یا ورزشکارانی که دچار ضربه مغزی شده‌اند بسیار ضروری است.

انواع ضربه مغزی با مقیاس گلاسکو (GCS)

1. در یک دسته‌بندی ضربه‌های مغزی به سه نوع طبقه‌بندی می‌‌شوند که مقیاس کما گلاسکو (GCS) نامیده نام دارد. این دسته‌بندی عبارتند از:

• ضربه مغزی خفیف: عدم از دست دادن هوشیاری (امتیاز 13 تا 15 در GCS)
• ضربه مغزی متوسط: از دست دادن هوشیاری کمتر از 15 دقیقه یا بدون از دست دادن هوشیاری
• (امتیازات 9 تا 12 در GCS)
• ضربه مغزی شدید: از دست دادن هوشیاری به مدت 15 دقیقه یا بیشتر (نمرات 3 تا 8 در GCS)

GCS بر اساس سه پاسخ مشخص می‌شود:

• پاسخ باز کردن چشم (خود به خودی، در فریاد زدن، به محرک‌های درد)
• پاسخ کلامی (همراه با گیجی، پاسخ نامناسب، پاسخ نامفهوم، بدون پاسخ)
• پاسخ حرکتی (اطاعت از یک فرمان، فقط درد باعث حرکت می‌شود، از یک محرک دردناک دور می‌شود، بدون حرکت)

نکته: هر پاسخ بر اساس پاسخ کامل، جزئی یا عدم پاسخ به محرک‌ها درجه بندی می‌شود.

انواع ضربه مغزی با توجه به علائم

طبقه‌بندی دیگر ضربه مغذی را بر اساس علائم به 6 دسته تقسیم می‌کند که عبارتند از:

• ضربه مغزی از نوع فیزیکی (سوماتیک): علائم شامل درد، تهوع، استفراغ و از دست دادن هوشیاری پس از ضربه به سر است.
• ضربه مغزی از نوع شناختی: علائم شامل از دست دادن موقت یا دائمی حافظه، کاهش توانایی تمرکز، مشکل در انجام چند کار و حفظ اطلاعات جدید، تشنج، تحریک پذیری و تکلم است.
• ضربه مغزی از نوع روانی: نوسانات خلقی، تغییر شخصیت و اضطراب یا فوبیا‌های جدید.
• ضربه مغزی که خواب را تحت تأثیر قرار می‌دهد: به صورت بی‌خوابی (کم خوابی)، حساسیت شدید به صداها و نورها و کیفیت پایین خواب ظاهر می‌شود.
• ضربه مغزی از نوع دهلیزی: علائم شامل سرگیجه، از دست دادن هماهنگی و نیستاگموس (حرکات غیر طبیعی چشم) است.
• ضربه مغزی از نوع چشمی: علائم شامل ناتوانی در خواندن متن‌های طولانی از یک کتاب یا کار بر روی صفحه نمایش به دلیل کاهش حساسیت رنگ/نور، دید ضعیف در شب، تغییر ادراک عمق، تاری دید و فسفن یا فتوپسی است.

ضربه مغزی چه علائمی دارد؟

ضربه مغزی می‌تواند بر حافظه، قضاوت، رفلکس‌ها، گفتار، تعادل و هماهنگی عضلات تأثیر بگذارد. افراد مبتلا به ضربه مغزی اغلب یک دوره کوتاه فراموشی را  نیز گزارش می‌کنند، به صورتی که نمی‌دانند بلافاصله قبل یا بعد از آسیب چه اتفاقی افتاده است. این بیماران ممکن است گیج و مات و مبهوت رفتار کنند.

حتی ضربه‌های مغزی خفیف را نیز نباید ساده گرفت. جراحان مغز و اعصاب و سایر متخصصان آسیب مغزی تاکید می‌کنند که اگرچه برخی از ضربه‌های مغزی نسبت به سایرین کمتر جدی هستند، اما چیزی به نام ضربه مغزی جزئی وجود ندارد. در بیشتر موارد، یک ضربه مغزی خفیف نباید باعث آسیب دائمی شود.

علائم شایع ضربه مغزی عبارتند از:

• گیجی
• سردرد
• اختلالات بینایی (دوبینی یا تاری دید)
• سرگیجه یا عدم تعادل
• حالت تهوع یا استفراغ
• از دست دادن حافظه
• زنگ گوش
• مشکل در تمرکز
• حساسیت به نور
• از دست دادن بویایی یا چشایی
• مشکل در به خواب رفتن

اگر هر یک از این موارد پس از ضربه به سر تجربه شود، باید در اسرع وقت باه یک جراح مغز و اعصاب مراجعه کنید.

علائم ضربه مغزی خفیف

آسیب خفیف سر می‌تواند باعث ایجاد طیف وسیعی از علائم ضربه مغزی از جمله سرگیجه، حالت تهوع، گیجی یا ناتوانی در پردازش یا حفظ اطلاعات، حساسیت به نور و بینایی شود.

در برخی موارد، یک فرد ممکن است در نتیجه ضربه به سر هوشیاری خود را از دست بدهد، اما توجه به این نکته مهم است که تنها حدود 10 درصد از ضربه‌های مغزی گزارش شده شامل از دست دادن هوشیاری هستند، بنابراین مهم است که صرفاً به این به نشانه به عنوان یک شاخص برای وجود ضربه مغزی یا عدم آن توجه نکنید.

در مراحل اولیه پس از آسیب خفیف سر، خطر کمی برای ایجاد عوارضی وجود دارد نیازمند مراجعه اورژانسی به پزشک باشد. چراکه در اکثر افراد علائم ضربه مغزی طی چند روز یا چند هفته برطرف می‌شود، برخی از افراد نیز ممکن است برای مدت طولانی تری باقی علائم را مشاهده کنند. به طیف وسیعی از علائمی که به دنبال آسیب خفیف سر یا ضربه مغزی ایجاد می‌شود، سندرم پس از ضربه مغزی می‌گویند.

علائم ضربه مغزی در کودکان

علائم و نشانه‌های ضربه مغزی در کودکان ممکن است دقایق، ساعت‌ها و یا روزها پس از آسیب رخ دهد. بنابراین مهم است که بعد از ضربه به سر کودک مراقب تغییرات در رفتار آن‌‌ها باشید و اگر یک یا چند مورد از علائم زیر را مشاهده کردید فورا به پزشک مراجعه کنید.

علائم و نشانه‌های ضربه مغزی در کودک و نوجوان

• سردرد یا فشار در سر که باعث می‌شود کودک گیج به نظر برسد
• تغییرات رفتاری یا شخصیتی
• مشکلات تعادلی یا سرگیجه
• سردرگمی و پریشانی
• تهوع و استفراغ
• پاسخ آرام به سوالات یا تکرار سوالات
• حساسیت به نور یا صدا
• ناتوانی در به یادآوردن رویداد‌های قبل یا بعد از حادثه
• تاری دید یا دوبینی
• فراموشی برنامه کلاسی یا تکالیف
• از دست دادن هوشیاری (حتی به طور مختصر)
• مشکل در تمرکز یا به خاطر سپردن
• مشکل در فکر کردن یا تمرکز
• اختلالات خواب
• احساس تحریک پذیری، غمگینی و بروز عصبانیت

آیا ضربه مغزی باعث مرگ می‌شود؟

یکی از سوالات پرتکرار در مورد ضربه مغزی احتمال یا ترس از وقوع مرگ در افراد مبتلا به این عارضه است. برای پاسخ به این سوال بد نیست بدانید که هماتوم یک لخته خون است که در داخل یا اطراف مغز جمع می‌شود. اگر خونریزی فعال ادامه یابد و فرد مراقبت‌های بعد از خونریزی مغزی را نادیده بگیرد، هماتوم‌ها می‌توانند به سرعت بزرگ شوند. در نتیجه تورم مغز، افزایش فشار مغز (به دلیل بزرگ شدن لخته خون) می‌تواند باعث مشکلات عصبی جدی شده و حتی می‌تواند تهدید کننده زندگی باشد.

هماتوم‌هایی که کوچک هستند گاهی اوقات می‌توانند در ابتدا تشخیص داده نشوند، اما ممکن است علائم ایجاد کنند و چندین روز یا چند هفته بعد نیاز به درمان داشته باشند. بنابراین اگر فرد با ضربه مغزی دچار لخته خون در مغز شده باشد باید فورا به پزشک مراجعه کند.

برخی افراد ضربه مغزی را با سکته مغزی به اشتباه می‌گیرند؛ توجه داشته باشید در هماتوم مغزی که ناشی از ضربه مغزی است و می‌تواند تهدید کننده زندگی بیمار باشد خون بین جمجمه و سطح مغز قرار می‌گیرد که غالبا با ضربه به سر به وجود می‌آید. این در حالی است که سکته مغزی هنگامی اتفاق می‌افتد که جریان خون قسمتی از مغز کاهش یافته یا قطع می‌شود.

شاید این مطلب برای شما مفید باشد: تومور هیپوفیز

از علائم‌ سکته مغزی خفیف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بی‌حسی یا ضعف در صورت، بازوها یا پاها
• سردرگمی ناگهانی
• مشکل در درک
• مشکل در راه رفتن
• از دست دادن تعادل
• عدم هماهنگی
• مشکل در بلع (دیسفاژی)
• افتادگی و فلج قسمتی از صورت

ضربه مغزی و کما

کما به حالتی از بیهوشی عمیق اطلاق می‌شود که می‌تواند پس از آسیب مغزی رخ دهد. هنگامی که فردی در کما است، واکنش یا حرکت عمدی نشان نمی‌دهد، چشمانش بسته است و نمی‌توان او را بیدار کرد.

به طور کلی، از دست دادن هوشیاری و وقوع کما با آسیب به ساقه مغز همراه است. با این حال، رویداد‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند باعث کما پس از آسیب مغزی شود.

به طور معمول، کما پس از آسیب مغزی به موارد زیر نسبت داده می‌شود:

• آسیب به نواحی تحریک مغز
• آسیب ثانویه ناشی از جابجایی ساختار‌های داخل مغز
• فشرده شدن رگ‌های خونی
• افزایش فشار داخل جمجمه

صرف نظر از رویدادی که باعث کما می‌شود، زنجیره‌ای از رویدادها مثل تورم مغز متورم، فشار به جمجمه می‌تواند به سیستم فعال کننده شبکه (بخشی از ساقه مغز که برانگیختگی از خواب را کنترل می‌کند) آسیب ‌بزند.

در نتیجه، اگر فرد پس از ضربه مغزی چشمانش را باز نکند، هیچ پاسخ کلامی و حرکت هدفمندی از خود نشان ندهد دارای ویژگی‌های اولیه کما است.

این مطلب را از دست ندهید: مراقبت های بعد از خونریزی مغزی

مراقبت‌های بعد از ضربه مغزی

تقریباً 80 درصد از ضربه‌های مغزی طی 7 تا 14 روز با میانگین 10 روز بهبود می‌یابند. افراد مبتلا به ضربه مغزی هرگز نباید زودتر از یک هفته پس از آسیب به ورزش یا سایر فعالیت‌های بدنی بازگردند.

بهبودی بیمار ضربه مغزی بسته به شدت ضربه مغزی دو و گاهی سه مرحله دارد که باید در این مراحل برای جلوگیری از بروز خطرات جبران‌ناپذیر اقدامات زیر انجام یا رعایت شود:

فاز حاد دوره اولیه پس از ضربه مغزی

در این دوره بیمار علائمی را تجربه می‌کند. این مرحله می‌تواند یک هفته یا بیشتر طول بکشد. در مرحله حاد، مغز آسیب دیده برای بهبودی پس از آسیب به استراحت ذهنی و فیزیکی نیاز دارد. غیبت از مدرسه یا حضور نیم روزی ممکن است از طرف پزشک برای کودکان دچار آسیب مغزی توصیه شود، زیرا  فرآیند تحصیلی نیاز به حافظه و تمرکز دارد. به خاطر داشته باشید کاهش میزان فعالیت مغز از طریق غیبت از مدرسه و انجام ندادن تکالیف مدرسه (و در نتیجه دستیابی به استراحت ذهنی) به کاهش علائم و شروع روند بهبودی کمک می‌کند.

افرادی که دچار ضربه مغزی شده‌اند باید از ارسال پیامک، استفاده از رایانه، بازی‌‌های ویدیویی، تلویزیون، رانندگی، موسیقی با صدای بلند و موسیقی از طریق هدفون خودداری کنند، زیرا همه این فعالیت‌ها باعث می‌شود مغز برای پردازش اطلاعات سخت‌تر کار کند و همچنین می‌تواند علائم را تشدید و روند بهبودی را کند کند.

علاوه بر این، افراد مبتلا به ضربه مغزی ممکن است به دلیل خطر ابتلا به سندرم ضربه دوم، تا زمانی که توسط یک پزشک تایید نشده‌ است، در هیچ فعالیت بدنی شرکت نکنند، از جمله فعالیت بدنسازی، وزنه برداری و به طور کلی فعالیت‌های ورزشی.. در نهایت، کلید بهبودی سریع، استراحت فیزیکی و ذهنی است.

به یاد داشته باشید که بهبودی زمانی رخ می‌دهد که بیمار احساس بهبودی جسمانی کند. برای مثال کاهش سردرد را گزارش دهد یا نمرات تست عصبی شناختی پس از ضربه مغزی تایید کننده بهبودی باشد. در طول این مرحله، بیمار می‌تواند به تدریج به فعالیت‌های تحصیلی و ورزشی طبق دستور پزشک بازگردد.

فاز مزمن پس از ضربه مغزی

این مرحله در مواقعی رخ می‌دهد که بیمار مشکلات طولانی مدت (مزمن) عملکرد شناختی را تجربه کند که نیاز مرخصی پزشکی را ضروری خواهد کرد.

اگر این مشکلات مدیریت نشوند، این پتانسیل را دارند که به طور قابل توجهی بر زندگی بیمار تأثیر بگذارند. بیمارانی که در مرحله مزمن ضربه مغزی هستند به یکی از متخصصان توانبخشی عصبی ارجاع داده می‌شوند که علائم مزمن را درمان می‌کند.

هیچ دو ضربه مغزی دقیقاً یکسان نیستند و علائم تجربه شده توسط یک فرد ممکن است کاملاً متفاوت از دیگری باشد، بنابراین درمان فردی ضروری است. برخی از بیماران به دلایل مختلف مدت زمان بیشتری طول می کشد تا پس از ضربه مغزی بهبود پیدا کنند. بنابراین، هر ضربه مغزی به صورت فردی مدیریت می‌شود.

به یاد داشته باشید ضربه مغزی افراد را به طریق متفاوت تحت تاثیر قرار می‌دهد. در حالی که اکثر افراد مبتلا به ضربه مغزی به سرعت و به طور کامل بهبود می‌یابند، برخی از آنها علائمی دارند که برای روزها یا حتی هفته‌ها ادامه می‌یابد. ضربه مغزی جدی‌تر می‌تواند ماه‌ها یا بیشتر طول بکشد. بنابراین علائم ضربه مغزی و بهبودی خود را با فرد دیگری یا حتی با هر ضربه مغزی قبلی که ممکن است تجربه کرده باشید مقایسه نکنید.

درمان ضربه مغزی

هر فردی که با آسیب سر به اورژانس منتقل شود، آزمایش‌‌های عصبی اولیه داده برای او انجام خواهد شد از این رو ممکن است آزمایش‌‌های تصویربرداری عصبی مانند اسکن ام آر آی مغز یا سی‌تی اسکن انجام شود. ضربه مغزی باعث آسیب ساختاری به مغز نمی‌شود، بنابراین این اسکن‌ها در درجه اول برای رد آسیب جدی‌تر، به ویژه خونریزی در داخل جمجمه استفاده می‌شود. اگر اسکن‌ها آسیب قابل مشاهده را نشان دهند، تشخیص معمولا “آسیب تروماتیک مغزی خفیف” (TBI) است. در غیر این صورت بیمار از نظر ضربه مغزی ارزیابی می‌شود.

از آنجایی که هیچ آزمایشی برای تشخیص ضربه مغزی وجود ندارد، فرآیند درمان چندین مرحله را طی می‌کند:

مصاحبه برای ثبت میزان فراموشی

• رتروگراد (از دست دادن حافظه رویداد‌های بلافاصله قبل از آسیب)
• از دست دادن هوشیاری یا فراموشی پس از ضربه (از دست دادن حافظه رویداد‌های پس از آسیب).

فراموشی پس از ضربه بهترین شاخص برای پیش آگهی بیمار پس از ضربه مغزی است، بنابراین این مرحله بسیار مهم است.

تعیین دامنه و شدت علائم پس از ضربه مغزی

چندین مقیاس استاندارد وجود دارد که رایج ترین آنها SCAT-2 (ابزار ارزیابی ضربه مغزی جانبی) است. این مقیاس علائم، توجه و حافظه را بررسی می‌کند.

بررسی علائم یا نشانه‌های عصبی

تست‌های قدرت، رفلکس‌ها، هماهنگی، عملکرد اعصاب جمجمه، وضعیت ذهنی و سایر عملکرد‌های عصبی برای تعیین هر گونه آسیب جدی به مغز.

اگر تشخیص ضربه مغزی باشد، بیمار معمولاً با دستوراتی به خانه فرستاده می‌شود که چند ساعت بیدار بماند و مراقب علائم خونریزی در مغز (عمدتاً بی‌حالی یا زوال) باشد.

در روز‌های بعد از ضربه مغزی، بیمار باید به جراح مغز و اعصاب مراجعه کند. این پزشک می‌تواند یک پزشک متخصص در اختلالات مغزی (جراح مغز و اعصاب یا متخصص مغز و اعصاب) یا یک روانشناس عصبی متخصص در ارزیابی اختلالات مغزی از طریق تست‌های عملکرد‌های ذهنی مانند توجه، تمرکز و حافظه باشد. اغلب یک پزشک متخصص در زمینه ضربه مغزی با یک روانشناس عصبی به عنوان بخشی از یک رویکرد تیمی کار می‌کنند.

توجه داشته باشید که چه علائم جسمی باشد و چه ذهنی هیچ درمان خاصی برای ضربه مغزی به جز استراحت وجود ندارد. استراحت نیز این شامل خودداری از ورزش و سایر فعالیت‌‌های بدنی، پرهیز از مطالعه، تماشای تلویزیون یا استفاده از رایانه است، که در صورت راعایت نکردن همگی می‌توانند علائمی مانند سردرد، اختلالات بینایی، حساسیت به نور و صدا و مشکلات تمرکز را بدتر کنند. کار‌های ذهنی شدید که نیاز به تمرکز شدید دارند نیز ممکن است علائم را بدتر کنند. علاوه بر این به بیماران توصیه می‌شود از هر گونه فعالیتی که می‌تواند باعث آسیب بیشتر به سر شود، از جمله دوچرخه سواری، اسکیت سواری، حتی سوار شدن بر ترن هوایی اجتناب کنند.

آیا پس از ضربه مغزی خوابیدن خطرناک است؟

اغلب افرادی که دچار ضربه مغزی می‌شوند این سوال را دارند که چند ساعت بعد از ضربه به سر نباید خوابید؟ در خصوص این موضوع هنوز اطلاعات مشخصی در دست نیست، اما یکی از اساسی‌ترین مراحل درمان این آسیب استراحت است. با این حال اگر بیمار دچار خونریزی مغزی یا علائم مشخص دیگر شده باشد بهتر است قبل از استراحت آزماشات اولیه را انجام دهد و در صورت نبود مشکل خاص استراحت کند.