ضربه به سر و نخاع شایع‌ترین علل مرگ و میرِ ناشی از تروما در سراسر جهان هستند. سالانه حدود 60 میلیون نفر در سراسر دنیا دچار ضربه به سر می‌شوند (لازم به ذکر است که آمار واقعی، به مراتب بیشتر است؛ چون بسیاری از افراد به مراکز درمانی مراجعه نمی‌کنند).
علل مختلفی منجر به وارد شدن ضربه به سر می‌گردد مثل:
- تصادفات جاده‌ای که موتور سواران و عابرین پیاده بیش از بقیه در معرض وارد آمدن ضربه به سر هستند.
- سقوط از ارتفاع که سقوط بیش از 5 پله را خطرناک در نظر می‌گیرند.
- فعالیت‌های ورزشی
- نزاع
شیوع ضربه به سر در دو گروه بیش از سایر افراد است:
- مردان جوان که عمدتا به دلیل تصادفات رانندگی است.
- زنان مسن که عمدتا به دلیل سقوط از ارتفاع (پله) دچار این وضعیت می‌گردند.
درخواست مشاوره رایگان
برای دریافت مشاوره اولیه توسط دکتر یزدان پناهی فرم زیر را پر کنید.
آسیب‌های ناشی از ضربه به سر
آسیب‌های ناشی از ضربه به سر متنوع‌اند و علائم بسیار متفاوتی ایجاد می‌کنند. بسته به شدت آسیب و شرایط بیمار، این آسیب‌ها عبارتند از:
- آسیب خفیف یا ضربت: ضربت (Concussion) حدود 70 تا 90% آسیب‌های مغزی را به خود اختصاص می‌دهد و زمانی ایجاد می‌شود که آسیب ایجاد شده خفیف باشد. این بیماران عمدتا برای مدت کوتاهی (کمتر از یک دقیقه) هوشیاری خود را از دست می‌دهند و به اصطلاح غش می‌کنند. همچنین ممکن است دچار حالت گیجی (Confusion) و فراموشی (کمتر از 30 دقیقه) شوند. ممکن است که یک نوبت استفراغ داشته باشند و دچار سرگیجه هم بشوند. اگر علائم بیمار ادامه پیدا کند و افت هوشیاری شدید داشته باشد، باید تصویر برداری انجام شود (چون احتمالا عارضه‌ی مهم‌تری برای بیمار ایجاد شده است)
- شکستگی جمجمه: ممکن است که شکستگی جمجمه خطی یا فرو رونده باشد. شکستگی‌های فرو رونده از شکستگی‌های خطی خطرناک‌تر هستند. شکستگی جمجمه ممکن است منجر به ورود میکروب‌ها به داخل مغز و ایجاد مننژیت شود. همچنین، مایع مغزی نخاعی به بیرون نشت می‌کند که منجر به افت فشار مغز می‌شود. افت فشار مغز منجر به ایجاد سردرد، تهوع و سرگیجه‌ی شدید در حالت ایستاده می‌گردد.
ممکن است که شکستگی قاعده‌ی جمجمه هم اتفاق بیوفتد که در این صورت بیمار دچار خروج مایع مغزی نخاعی از بینی و گوش می‌گردد؛ بنابراین این بیماران آبریزش بینی شدید دارند. این بیماران دچار کبودی‌های متعددی در صورت خود می‌شوند بخصوص در اطراف چشم‌ها (که به آن، چشم راکون یا چشم پاندا هم می‌گویند) و پشت گوش. به دلیل تجمع خون در پشت پرده صماخ، این بیماران ممکن است دچار کاهش شنوایی هم بشوند.
- هماتوم اپی‌دورال: در بین مغز و استخوان جمجمه، لایه‌های حفاظت‌کننده از مغز قرار گرفته‌اند که به آن‌ها، مننژ می‌گویند. به دنبال وارد شدن ضربه به سر( بخصوص اگر شکستگی جمجمه اتفاق بیوفتد)، به‌دلیل پارگی یکسری از شریان‌ها، خون در بین مننژ و استخوان جمجمه تجمع می‌یابد که به آن، هماتوم اپی‌دورال می‌گویند. این بیماران معمولا در ابتدا هیچگونه علامتی ندارند؛ به فاصله‌یِ زمانیِ بین آسیب وارد شده و شروع علائم، دوره‌ی شفاف می‌گویند. بعد از حدود چند دقیقه (و عمدتا کمتر از یک ساعت)، علائم بیمار شروع می‌شود که به‌صورت یک سردرد پیشرونده، سرگیجه، تهوع و استفراغ، اختلال بینایی و بی‌حسی و ضعف در یک سمت بدن (شبیه به سکته مغزی) می‌باشد. به‌علت افزایش فشار مغز و وارد شدنِ فشار بر ساقه‌ی مغز، ممکن است که این بیماران هوشیاری خود را از دست بدهند و به علت وارد آمدن فشار بر مرکز تنفس و گردش خون، جان خود را از دست بدهند. بنابراین، این حالت نیاز به مداخله‌ی جراحی فوری جهت خارج کردن لخته دارد. اگر اقدامات لازم، در زمان مناسب به بیمار برسد، معمولا پیش‌آگهی خوبی دارند.
- هماتوم ساب‌دورال: این حالت را عمدتا در افراد مسن می‌بینیم. به دلیل پارگی وریدهایی که از سطح مغز به سمت مننژ پیش می‌روند، تجمع خون در بین مغز و مننژ اتفاق می‌افتد که به آن، هماتوم ساب‌دورال می‌گویند. سرعت خونریزی در هماتوم ساب‌دورال از اپی‌دورال کندتر است؛ به‌همین دلیل، شروع علائم این بیماران، ممکن است که از چند دقیقه تا معمولا دو هفته طول بکشد. علائم این بیماران، شامل سردرد یکطرفه و پیشرونده، کاهش هوشیاری و خواب آلودگی، تغییرات رفتاری و بی‌حسی در یک نیمه‌ی بدن باشد. اگر حجم خونِ تجمع یافته زیاد نباشد، ممکن است نیاز به جراحی نباشد ولی حجم‌های بیشتر نیاز به جراحی جهت خارج کردن لخته دارند. به‌رغم درمان مناسب، میزان مرگ و میر و عوارض ناشی از هماتوم ساب‌دورال بیش از اپی‌دورال است.
لازم به ذکر است که افراد مسن و افرادی که تحت درمان با داروهای ضد انعقاد هستند (مثل وارفارین، انوکساپارین و پلاویکس)، ممکن است که با آسیب‌های خیلی جزئی هم دچار این عارضه گردند.
- کوفتگی: زمانی که به سر ضربه وارد شود، ممکن است که مغز به جداره‌ی جمجمه کوبیده شود که به این حالت، کوفتگی (Contusion) می‌گویند. در این حالت، به‌علت پارگی عروق ریز، ممکن است که نوعی از خونریزی مغزی رخ دهد که به آن SAH می‌گویند. SAH از خطرناک‌ترین خونریزی‌های داخل مغزی است و حدود 50% مرگ و میر دارد و افرادی که زنده می‌مانند هم، دچار عوارض نورولوژیک دائمی و جدی می‌گردند. این بیماران دچار یک نوبت استفراغ شدید و جهنده می‌شوند و به‌صورت ناگهانی، دچار درد پشت سر بسیار شدید می‌گردند و هوشیاری خود را از دست می‌دهند و ممکن است که به کوما بروند.
- آسیب آکسونی منتشر: آکسون‌ها زوائدی از سلول‌های عصبی هستند که پیام‌ها را مبادله می‌کنند. زمانی که آسیب شدید باشد، به‌دلیل خونریزی عروق ریزِ داخل مغز، خونرسانی به آکسون‌ها دچار اختلال می‌شود. آسیب‌های آکسونی برگشت‌ناپذیرند و در صورت وقوع، بیمار ممکن است که به کوما برود و یا جان خود را از دست بدهد. افرادی که زنده می‌مانند هم معمولا دچار نقایص نورولوژیک دائمی می‌گردند.
- سکته مغزی: به علت تجمع خون و تشکیل لخته خون در مغز، ممکن است که بیماران دچار اختلال در خونرسانی به مغز و سکته شوند.
- آسیب به اعصاب مغزی: به دنبال آسیب به اعصاب مغزی، ممکن است که بیمار دچار اختلال در حس بویایی و بینایی گردد. به علت فلج عصب فاسیال، این بیماران دچار فلج عضلات صورت می‌شوند و به‌دلیل فلج عصب سه‌قلو، دچار بی‌حسی صورت می‌گردند.
- تشنج: تشنج یکی از عوارض شکستگی استخوان جمجمه و خونریزی‌های داخل مغزی است. ممکن است که بیمار تا سال‌ها پس از وارد شدن ضربه به سر، دچار تشنج نشود.
جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره عوارض ضربه به سر می‌توانید به اینستاگرام دکتر یزدان پناهی مراجعه نمایید.
ضربه به کدام قسمت سر خطرناک است؟
طبیعتا بسته به شدت آسیبِ وارده، ضربه به هر قسمتی از سر می‌تواند خطرناک باشد ولی شاید بتوان گفت که ضربه به ناحیه‌ی شقیقه‌ها و شکستگی جمجمه در این نواحی، خطرناک‌تر از سایر قسمت‌هاست؛ چون شریان‌هایی که پارگی آن‌ها منجر به هماتوم اپی‌دورال می‌شوند، در این ناحیه قرار دارند.
بعد از ضربه به سر چه علائمی خطرناک است؟
گفتیم که 70 تا 90% ضربه‌هایی که به سر وارد می‌شوند خفیف هستند و نیازی به اقدام درمانی خاصی ندارند ولی اگر هر کدام از شرایط زیر مطرح بود، به احتمال قوی، عارضه‌ی مهم‌تری وجود دارد و باید تصویر برداری صورت بگیرد:
- وجود هرگونه شواهدی از شکستگی جمجمه
- وجود نقایص حسی (سوزن‌سوزن شدن) یا حرکتی (ضعف یا بی‌حرکتی)
- تشنج
- اگر بیمار بیش از یکبار استفراغ کند
- افت هوشیاری طول کشیده
- فراموشی طول کشیده
- عدم توانایی در به خاطر سپردن نام‌ها و وقایع
- سردرد خیلی شدید
همچنین حتی اگر بیمار هیچ علامتی هم ندارد، در شرایط زیر هم بهتر است که تصویربرداری صورت بگیرد:
- زمانی که آسیب وارد شده شدید است (مثل تصادفات شدید)
- سقوط از ارتفاع بیش از یک متر (5 پله)
- سن بالای 60 سال
بهترین روش‌ها برای تصویر برداری، CT Scan و MRI مغز هستند.
چند ساعت بعد از ضربه به سر نباید خوابید؟
یکی از باورهای رایج و غلطی که وجود دارد این است که بیماری که دچار ضربه به مغز شده است، نباید تا 24 ساعت بخوابد. در حقیقت هیچگونه محدودیتی برای پرهیز از خواب وجود ندارد و اگر بیماران تحت نظر باشند و اقدامات مناسب برای آن‌ها انجام بگیرد، می‌توانند بخوابند؛ هرچند برخی از صاحب نظران معتقدند که حداقل به مدت 3 ساعت باید از خوابیدن بیمار جلوگیری نمود.
نکته مهمی که وجود دارد، افتراق خواب از افت هوشیاری است. اگر تشخیص دادید که مریض شما دچار کاهش سطح هوشیاری شده است، باید وی را به بیمارستان منتقل کنید و این افت هوشیاری و خواب آلودگی را طبیعی تلقی نکنید.
در این شرایط می‌توانید با دکتر محمد یزدان پناهی، دارای بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب، مشورت نمایید و سریع‌ترین درمان ممکن را برای بیمار خود انتخاب نمائید.
حالت تهوع و استفراغ بعد از ضربه به سر
گفتیم که تهوع و استفراغ اگر یک نوبت باشد، در غیاب سایر علائم خطر، طبیعی است و مشکلی ندارد ولی اگر استفراغ بیمار شدید باشد یا علائم همراه داشته باشد، باید تصویر برداری صورت بگیرد.
درمان خانگی ضربه به سر
اولین اقدام، خارج کردن بیمار از محل خطر است.
مهم‌ترین اقدام، بررسی علائم خطر در بیمار و در صورت وجودِ هرکدام از آن‌ها، انتقال وی به نزدیک‌ترین مرکز درمانی است. حتما علائم حیاتی بیمار (فشار خون، ضربان قلب و تعداد تنفس) را چک کنید و در صورت غیرطبیعی بودن به بیمارستان منتقل کنید. از باز بودن مجاری هوایی اطمینان حاصل کنید.
اگر بیمار در زمینه‌ی ورزش دچار ضربه به سر شده است، تا زمانی که علائم وی (سردرد، تهوع، گیجی و…) به‌طور کامل بهبود نیافته است، باید از حضور در فعالیت‌های ورزشی خودداری کند. اگر هم هیج علامتی ندارد، باید حداقل یک هفته از ورزش دور باشد.
برای درمان سردرد می‌توان از استامینوفن یا آمی‌تریپتیلین و برای تهوع و استفراغ می‌توان از متوکلوپیرامید استفاده نمود. اگر بیمار بی‌خوابی دارد، استفاده از زولپیدم می‌تواند مفید باشد و برای درمان سرگیجه می‌توان از مکلیزین کمک گرفت.
منابع :
اصول طب داخلی هاریسون 2022 ؛ فصل 435
اصول طب داخلی سیسیل 2020 ؛ فصل 119
