فشار مغز

شاید بارها شنیده باشید که مغز هم مانند قلب دارای فشار مخصوص به خود می‌باشد. واقعیت این است که این فشار از لحاظ ماهیت با فشار خون کاملا متفاوت است اما به همان اندازه و حتی بیشتر حائز اهمیت بوده و لازم است که بیشتر درباره آن بدانیم. در این مقاله فشار مغز را معرفی کرده و با مقادیر نرمال و خطرناک آن آشنا خواهیم شد. در صورتی که با هر یک از علائم و خطرات فشار مغزی دست و پنجه نرم می‌کنید، می‌توانید به صورت غیرحضوری نوبت خود را برای مطب دکتر محمود یزدان پناهی ثبت نمایید.

فشار مغز چیست؟

فضای داخل جمجمه از 3 مورد تشکیل شده است:

• بافت که شامل مغز و لایه‌های محافظت‌کننده از آن می‌شود.
• خون و عروق خونی
• مایع مغزی نخاعی (CSF) که توسط سلول‌های خاصی از مغز (به نام سلول‌های آپاندیمال) تولید می‌شود و نقش حفاظتی و تغذیه‌ای برای مغز را ایفا می‌کند.

به مجموع فشاری که این سه ساختار، به جداره جمجمه وارد می‌کنند، فشار داخل‌مغزی یا ICP گفته می‌شود.

فشار داخل مغزی نرمال چقدر است؟

همانطور که اشاره شد، خون یکی از اجزای مهم تعیین‌کننده فشار مغز است. با توجه به‌ اینکه گردش خون ما تا حد زیادی تحت تاثیر جاذبه قرار دارد، بسته به موقعیت فرد، ICP هم تغییر خواهد کرد. در وضعیت درازکش، ICP نرمال 7 تا 15 میلی‌متر جیوه و در وضعیت ایستاده 10- میلی‌متر است؛ ولی به طور یک قاعده کلی، ICP نرمال را زیر 15 در نظر می‌گیرند و مقادیر بیش از 20 تا 25 را غیرطبیعی تلقی می‌کنند. لازم به ذکر است که مقادیر گفته شده، مربوط به بالغین است و ICP در اطفال کمتر از این مقدار است.

چگونه فشار داخل مغزی را اندازه‌گیری می‌کنند؟

دو روش کلی برای اندازه‌گیری ICP وجود دارد:

• قرار دادن یک دستگاه کوچک در داخل بطن‌های مغزی که این دستگاه فشار را به‌صورت لحظه به لحظه برای ما اندازه می‌گیرد.
• قرار دادن یک دستگاه کوچک (Probe) در سطح مغز (در داخل جمجمه) و این دستگاه هم فشار مغز را اندازه می‌گیرد.

لازم به ذکر است که با توجه به تهاجمی بودن روش‌های فوق، استفاده از این روش‌ها  خیلی رایج نیست و پزشکان با روش‌های دیگری مثل CT Scan ، MRI و LP (گرفتن مایع مغزی نخاعی) و همچنین انجام یکسری معاینات (مثل معاینه ته چشم بیمار) ، متوجه افزایش فشار داخل مغز می‌شوند.

آیا افزایش فشار مغز خطرناک است؟

جمجمه یک ساختار غیرقابل اتساع است؛ لذا افزایش ICP می‌تواند بر مغز فشار وارد کند و باعث ایجاد آسیب و طیفی از علائم نورولوژیک در بیمار گردد؛ البته میزان شدت علائم، بستگی به میزان افزایش در فشار داخل مغزی دارد و افزایش خفیف در فشار داخل مغزی، حتی می‌تواند بدون علامت باشد و اصلا تشخیص داده نشود ولی در مواردی که فرد علامت‌دار شود، بایداقدامات تشخیصی و درمانی لازم برای وی صورت بگیرد.

علائم اصلی فشار مغز

برحسب شدت افزایش فشار داخل مغز و همچنین برحسب حاد یا مزمن بودن آن، طیف وسیعی از علائم ممکن است در بیمار ایجاد شود.

این علائم شامل علائم نورولوژیک و علائم عمومی می‌شود.

برخی از علائم نورولوژیک عبارتند از:

• سردرد: سردرد یکی از مهم‌ترین و در خیلی از موارد، اولین علامت ایجاد شده در بیمار می‌باشد. علت آن، تحت فشار قرار گرفتن عروق، اعصاب و ساختارهای اطراف مغز می‌باشد. سردرد این بیماران معمولا در حالت درازکش بیشتر است و با ایستادن بهبود می‌یاید. سردرد این بیماران عمدتا صبحگاهی و پس از بیدار شدن از خواب است. همچنین سردرد این بیماران به‌هنگام عطسه، سرفه و افزایش فشار داخل مغزی (مثلا به هنگام دفع ادرار یا اجابت مزاج) بدتر می‌شود.
• تاری دید: در ته چشم، ساختاری به ‌نام نقطه کور وجود دارد که محل ورود عصب بینایی به چشم است. با توجه به ارتباط مستقیم این قسمت با مغز، افزایش فشار و تجمع مایع داخل مغزی می‌تواند به چشم هم گسترش پیدا کند و در نتیجه بیمار دچار تاری دید می‌شود. به همین علت، پزشکان زمانی که شک به افزایش فشار داخل مغزی داشته باشند، ته چشم بیمار را را وسیله‌ای به نام افتالموسکوپ معاینه می‌کنند.
• دوبینی: اعصاب حرکت‌دهنده چشم، ممکن است به علت افزایش فشار داخل مغزی تحت فشار قرار گیرند و در نتیجه در حرکت همزمان چشم‌ها اختلال و بیمار دچار دوبینی می‌گردد.
• تهوع و استفراغ: به علت تحت فشار قرار گرفتن و تحریک شدن مرکز استفراغ در ساقه مغز، ممکن است بیمار دچار حالت تهوع یا استفراغ گردد. استفراغ این بیماران عمدتا حالت جهنده دارد؛ یعنی با فشار نسبتا زیادی از دهان بیمار خارج می‌شود.
• کاهش سطح هوشیاری: به علت تحت فشار قرار گرفتن ساقه مغز، بیمار ممکن است دچار کاهش سطح هوشیاری به صورت خواب آلودگی یا گیجی شود. در موارد افزایش شدید و ناگهانی افزایش فشار داخل مغز ؛ که در ادامه علل آن را توضیح خواهیم داد؛ ممکن است بیمار به کوما برود.
• اختلال تکلم: به علت تحت فشار قرار گرفتن یکسری از ساختارهای داخل مغزی، بیمار ممکن است دچار اختلال تکلم شود. این حالت عمدتا زمانی که فشار داخل مغز به صورت منتشر، افزایش شدید داشته باشد یا به صورت موضعی بر این ساختارها فشار وارد کند (مثلا به علت وجود تومور) ایجاد می‌شود.
• اختلالات حسی و حرکتی: به علت تحت فشار قرار گرفتن ساختارهای مرتبط به حس و حرکت ایجاد می‌شود.

بسیاری از بیماران با وجود احساس وجود فشار در سر به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. باید به این نکته توجه داشت که احساس وجود فشار در سر، یافته اختصاصی‌ای برای افزایش ICP نیست و در خیلی از سردردها مثل سردردهای تنشی (سردردهای خوش‌خیمی که به دنبال اضطراب و ناراحتی ایجاد می‌شوند) و سردردهای میگرنی دیده می‌شود.

برخی از علائم عمومی شامل موارد زیر هستند:

• دمای بدن: دمای بدن این افراد ممکن است افزایش یابند یا به اصطلاح تب کنند.
• فشار خون: این بیماران ممکن است فشار خون‌های بالا داشته باشند. باید توجه داشت که هم فشار خون می‌تواند منجر به افزایش ICPشود (در ادامه توضیح داده می‌شود) و هم افزایش ICP ممکن است منجر به افزایش فشار خون شود.
• ضربان قلب: ضربان قلب در این بیماران ممکن است کاهش پیدا کند و قلب کندتر از حالت عادی ضربان داشته باشد.
• الگوی تنفس: تنفس این بیماران ممکن است نامنظم باشد و عمدتا نفس‌های سطحی و کم‌عمق می‌کشند.

لازم به ذکر است که علائم عمومی، عمدتا در افزایش شدید و ناگهانی فشار مغز دیده می‌شود. (علت آن در ادامه توضیح داده خواهد شد)

در صورتی که با هر کدام از علائم فوق به شکلی اختصاصی مواجه هستید بهتر است حتما توسط یک پزشک متخصص مغز و اعصاب ویزیت شوید. دکتر محمود یزدان پناهی، دارای بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب، قطعا یکی از بهترین گزینه‌ها جهت کنترل و درمان بیماری شما است.

علل افزایش فشار مغز کدام‌اند؟

گفتیم که فضای داخل جمجمه به وسیله بافت مغزی، خون و مایع مغزی نخاعی (CSF) اشغال شده است. افزایش هرکدام از این موارد، می‌تواند منجر به افزایش ICP شود:

• افزایش بافت مغزی: مثلا در صورت وجود تومور مغزی، آبسه‌ مغزی و ادم مغزی. ادم مغزی، وضعیتی است که در آن بافت مغز ورم می‌کند که ممکن است به علت عفونت، اختلالات متابولیک، مسمومیت‌ها، ضربه به سر و… ایجاد شود.
• افزایش خون: مثلا در صورت ایجاد لخته در وریدهای مغزی، خون این وریدها تخلیه نمی‌شود و در مغز تجمع می‌یابد و منجر به ایجاد علائم افزایش ICP می‌شود. همچنین در خونریزی‌های داخل مغزی، ممکن است خون در جمجمه تجمع یابد (هماتوم) و منجر به ایجاد علائم گردد.
• افزایش CSF: به عنوان مثال به علت مننژیت یا IIH (در ادامه توضیح داده خواهد شد)

توجه به سیر بیماری و سرعت علائم می‌تواند در افتراق این علل از یکدیگر به ما کمک کند؛ مثلا اگر علائم در کمتر از 5 دقیقه ایجاد شود، بیش‌تر از همه به خونریزی‌ها شک می‌کنیم. اگر علائم در عرض چند ساعت ایجاد و تثبیت گردند، در صورت وجود تب و سفتی گردن، به مننژیت شک می‌کنیم و اگر علائم بیش از چند ماه تا چند سال است که وجود دارد، بیش‌تر از همه شک ما به سمت تومورها و ضایعات فضاگیر می‌رود.

افرایش فشار داخل جمجمه‌ای با علت نامشخص (IIH)

این بیماری بیشتر در خانم‌های مبتلا به چاقی (BMI>30) دیده می‌شود و شیوع این بیماری در این افراد، 64 نفر در هر 100000 می‌باشد. علت این بیماری مشخص نیست ولی در این بیماری برداشت CSF از مغز دچار اختلال می‌شود و بدنبال تجمع آن، علائم افزایش ICP در فرد ایجاد می‌شود که شامل سردرد صبحگاهی، دوبینی، تاری دید، تهوع و استفراغ و خواب‌آلودگی می‌باشد. این افراد عمدتا اختلالات متابولیک مثل اختلالات سیکل قاعدگی دارند. همچنین ممکن است بدنبال مصرف یکسری داروها مثل آنتی‌بیوتیک‌ها (تتراسایکلین، سیپروفلوکساسین، کوتریمکسازول) ، ایزوترتینوئین (راکوتان، داکوتان) ، استروژن و مشتقات آن (تاموکسی‌فن) ایجاد شود. همچنین اگر فرد به علت یک بیماری، به صورت طولانی مدت از کورتون‌ها مثل پردنیزولون استفاده کرده باشد و ناگهانی آن را قطع کند هم ممکن است این وضعیت برای بیمار ایجاد شود.

درمان افزایش فشار داخل مغزی

برطرف کردن علت زمینه‌ای در خیلی از موارد می‌تواند فشار مغزی را کاهش دهد؛ به عنوان مثال اگر تومور عامل افزایش ICP است، خارج کردن آن به روش جراحی می‌تواند مفید باشد؛ یا اگر علت آن مننژیت است؛ درمان آنتی‌بیوتیکی (تحت نظر پزشک متخصص) می‌تواند علائم بیماری را برطرف نماید.

در مواردی که علت افزایش فشار داخل مغزی مشخص نیست (IIH) می‌توان از استازولامید و پردنیزولون به صورت کوتاه مدت استفاده نمود. در مواردی که مقاوم به درمان باشد، این بیماران باید به صورت دوره‌ای LP شوند و با کشیدن مایع نخاع، فشار داخل مغز کاهش و علائم بیمار برطرف می‌شود. در مواردی که حتی به LP دوره‌ای هم جواب ندهد، می‌توان از شانت لومبوپریتونئال استفاده کرد؛ که در این روش، با استفاده از یک لوله، مایع CSF اضافی به فضای صفاقی تخلیه می‌شود. همچنین در افرادی که دچار تاری دید پیشرونده شده‌اند، ممکن است با استفاده از جراحی، غلاف اطراف عصب بینایی را سوراخ کنند تا تاری دید فرد کاهش یابد. همچنین توصیه به کاهش وزن و پرهیز از مواد غذایی با محتوای چربی و کلسترول بالا می‌تواند در کاهش علائم مفید واقع شود.