شنت مغزی ساختاری است که مایع اضافی موجود در بطن‌های مغزی را به حفره‌های دیگری از بدن منتقل می‌کند. با این کار، حجم مایع موجود در بطن‌های مغزی کاهش می‌یابد و علائم بیمار مثل سردرد، تاری دید و… برطرف می‌گردد. در این مطلب از وبسایت دکتر محمود یزدان پناهی به بررسی کامل شنت گذاری مغزی و ارتباط آن با بیماری هیدروسفالی می پردازیم.
درخواست مشاوره رایگان
برای دریافت مشاوره اولیه توسط دکتر یزدان پناهی فرم زیر را پر کنید.
اولین شنت های مغزی در سال 1950 معرفی شدند و ساختار کلی این شنت‌ها از آن زمان تا به حال، تغییر چندانی نکرده است و متشکل از دو کاتتر (ساختارهایی لوله‌مانند) و یک دریچه (Valve) می‌باشد. به کار گذاشتن شنت مغزی نیازمند انجام عمل جراحی است. یکی از کاتترها را در داخل بطن‌های مغزی نصب می‌کنند و آن را به یک طرف دریچه متصل می‌کنند. کاتتر دیگر، به سمت دیگر دریچه متصل می‌شود و آن را در داخل حفره‌های مختلف بدن قرار می‌دهند. این حفره عمدتا حفره صفاقی است ولی در مواردی ممکن است که آن را داخل قلب و ریه نیز قرار دهند.
عملکرد کلی شنت مغزی به این صورت است:
مایع اضافی از طریق کاتتر اول به دریچه منتقل می‌شود و آن را باز می‌کند و خود را به کاتتر دوم می‌رساند. کاتتر دوم مایع را به حفره‌های دیگر بدن (عمدتا حفره صفاقی) منتقل می‌سازد. مایع اضافی موجود در صفاق هم بعدا جذب جریان خون می‌گردد.
بیماری هیدروسفالی و ارتباط آن با شنت مغزی
هیدروسفالی (Hydrocephalus) به تجمع مایع مغزی نخاعی (CSF) در بطن‌های مغزی گفته می‌شود. این مایع وظیفه‌ی تغذیه و حفاظت از مغز و نخاع را بر عهده دارد. روزانه قریب به 600 سی‌سی مایع، تولید و بازجذب می‌گردد و با این وجود، حجم این مایع حدود 150 سی‌سی می‌باشد؛ به عبارتی میان تولید و بازجذب این مایع، یک تعادل برقرار است که منجر به ثابت ماندن حجم مایع می‌گردد. در صورتی که میزان تولید مایع افزایش یابد و یا به عکس، میزان بازجذب آن دچار کاهش شود، مایع بیش‌تری در داخل بطن‌ها تجمع می‌یابد و منجر به اتساع این ساختارها می‌گردد.
تقریبا از هر 1000 نفر، 4 الی 6 نفر به هیدروسفالی مبتلا هستند که همین موضوع نمایانگر اهمیت شانت‌های مغزی در حیطه‌ی جراحی مغز و اعصاب است. با کمک این شانت‌های مغزی می‌توان مایع اضافی را از داخل بطن‌های فرد خارج نمود و در نتیجه علائم بیمار را بهبود بخشید.
علل هیدروسفالی کدامند؟
هیدروسفالی علل مختلفی می‌تواند داشته باشد. برخی از این علل عبارتند از:
- علل مادرزادی: ممکن است که کودک با هیدروسفالی متولد گردد.
- تومور مغزی: این تومورها با ایجاد انسداد در مسیر تخلیه مایع مغزی نخاعی، می‌توانند منجر به هیدروسفالی گردند.
- ضربه به سر: ضربه به سر می‌تواند در بازجذب مایع اختلال ایجاد نماید.
- مننژیت: مننژیت هم می‌تواند با ایجاد اختلال در بازجذب مایع، منجر به هیدروسفالی گردد.
علائم هیدروسفالی کدامند؟
هیدروسفالی می‌تواند به صورت حاد و یا مزمن باشد. در هیدروسفالی حاد بیمار دچار سردرد، تاری دید، دوبینی و کاهش سطح هوشیاری و خواب آلودگی می‌شود. در مواردی که هیدروسفالی بیمار مزمن شود، منجر به زوال عقل (دمانس) ، بی‌اختیاری ادرار و اختلال در راه رفتن می‌شود.
گفتیم که هیدروسفالی با تجمع مایع در داخل جمجمه همراه است و منجر به افزایش فشار مغزی (ICP) می‌گردد. اگر هیدروسفالی در نوزادان رخ دهد، با توجه به بسته نشدن ملاج‌ها، حجم جمجمه کودک افزایش می‌یابد که به آن ماکروسفالی (Macrocephaly) می‌گویند. همچنین چشم این کودکان به سمت پایین منحرف می‌شود که به آن، نمای غروب آفتاب (Sunset eye) گفته می‌شود.
در بیماران مبتلا به هیدروسفالی ممکن است که یکسری اختلالات هورمونی مثل نبودِ قاعدگی (آمنوره) ، خروج شیر از پستان‌ها (گالاکتوره) ، پرنوشی (پلی‌دیپسی) و پر ادراری (پلی‌اوری) وجود داشته باشد.
هیدروسفالی را چگونه تشخیص می‌دهند؟
بهترین روش تشخیص هیدروسفالی، ام آر آی مغز است. ممکن است علت ایجاد هیدروسفالی (مثل تومورها) را هم بتوان با کمک MRI تشخیص داد.
انواع شنت مغزی
دو نوع دسته‌بندی کلی برای شنت مغزی وجود دارد.
دسته‌بندی اول برحسب محل تخلیه مایع است. طبق این دسته‌بندی، انواع شانت‌های مغزی عبارتند از:
- شنت بطنی-صفاقی: این نوع از شنت مغزی، مایع اضافی را از بطن‌های مغزی به حفره صفاقی منتقل می‌کند.
- شنت بطنی-ریوی: در این نوع شنت مغزی، مایع اضافی از بطن‌های مغزی به حفره پلور منتقل می‌گردد که واقع در اطراف ریه‌هاست.
- شنت بطنی-دهلیزی: این نوع از شنت، مایع اضافی را از بطن‌های مغزی به دهلیزهای قلبی منتقل می‌کند.
- شنت کمری-صفاقی: این نوع از شنت، مایع را از نخاع کمری خارج می‌کند و آن را به حفره صفاقی منتقل می‌سازد.
دسته‌بندی دیگری که برای شانت مغزی مطرح است، براساس نوع دریچه می‌باشد:
- دریچه فشار ثابت (Fixed pressure valve) : در این نوع از شنت مغزی، فشاری که در آن دریچه باز می‌شود را تنظیم می‌کنند و آن را برای بیمار کار می‌گذارند. معمولا بعد از مدتی، نیاز به جراحی مجدد جهت تنظیم فشار دریچه می‌باشد.
- دریچه فشار متغیر (Variable pressure valve) : این نوع دریچه در سال 1980 معرفی شد و به کمک آن، یکی از چالش‌های مهم در تعبیه‌ی شانت مغزی، یعنی تنظیم فشار مناسب، تا حدودی برطرف گردید. در این نوع از دریچه، شنت را برای بیمار کار می‌گذارند و آن را بر روی یک عدد خاص تنظیم می‌کنند. اگر دستگاه بر روی فشار مناسب تنظیم نشده باشد(یعنی علائم بیمار مثل سردرد پا برجا باقی مانده باشد) ، با کمک آهن‌ربا می‌توان فشار آن را مجددا تنظیم نمود و نیازی به جراحی مجدد نیست.
بهترین نوع شنت مغزی
در حال حاضر بهترین نوع شنت مغزی، شنت‌های بطنی-صفاقی و کمری-صفاقی هستند. استفاده از شنت‌های بطنی-دهلیزی و بطنی-ریوی محدود شده است چون می‌توانند منجر به آب آوردگی ریه و نارسایی قلبی در دراز مدت گردند.
همچنین شنت‌های مغزی با دریچه فشار متغیر، بهتر از انواع فشار ثابت هستند؛ چون تنظیم فشار در آن‌ها به مراتب راحت‌تر می‌باشد و نیازی به عمل جراحی مجدد نمی‌باشد.
آیا شنت مغزی دائمی است؟
از سال 1950 که نخستین شانت‌ها معرفی شدند، تکنولوژی مورد استفاده در آن‌ها تغییر چندانی نکرده است. ممکن است که شنت مغزی دچار انسداد، شکستگی، جدا شدگی و… گردد. ممکن است که پس از مدتی دریچه به درستی کار نکند و فرد دچار تخلیه‌ی کم و یا بیش از حد گردد. همین اتفاقات منجر به از کار افتادن شنت مغزی و نیاز به تخلیه‌ی آن و تعبیه‌ی شانت جدید می‌گردد.
تقریبا 40% شانت‌های مغزی ظرف 2 سال از کار می‌افتند. این آمار در یک دوره‌ی ده ساله به 98% می‌رسد. بنابراین عمر معمولی که برای شنت مغزی در نظر می‌گیرند، همان دو سال است.
در مواردی ممکن است که هیدروسفالی فرد به صورت موقت بوده باشد و پس از مدتی برطرف گردد که در چنین مواردی نیاز به تعبیه‌ی یک شنت مغزی جدید نمی‌باشد؛ ولی در عمده‌ی موارد، باید برای فرد یک شنت مغزی جدید کار گذاشته شود که آن هم نیازمند یک عمل جراحی جدید است.
مراقبت از شانت مغزی
شنت مغزی نیاز به یکسری مراقبت‌های خاص دارد. این مراقبت‌ها نه تنها می‌تواند دوام شانت مغزی را افزایش دهد و نیاز به یک جراحی مجدد را به تعویق اندازد، بلکه ریسک یکسری عوارض مثل عفونت‌ها را هم کاهش می‌دهد.
برخی از این مراقبت‌ها عبارتند از:
- تا زمانی که بخیه‌ها به طور کامل خارج نشده‌اند، از شستن و شامپو زدن به موهای خود بپرهیزید. زمان خارج کردن بخیه‌ها از 7 تا 14 روز متغیر می‌باشد.
- قسمت‌هایی از شانت از زیر پوست قابل لمس است و حتی ممکن است که دیده شود. به هیچ وجه آن را دستکاری نکنید و یا فشار ندهید.
- پس از ترخیص از بیمارستان می‌توانید به غذا خوردن ادامه دهید (مگر پزشک شما به دلایلی خلاف آن را توصیه کرده باشد).
- از انجام فعالیت‌هایی که در آن‌ها ممکن است که به سر و گردن شما ضربه وارد شود، پرهیز کنید مثل هنرهای رزمی.
- انجام فعالیت‌های ورزشی منعی ندارد و حتی می‌تواند احساس گیجی پس از عمل را تا حدودی برطرف نماید.
- در صورت وجود درد می‌توان از یکسری مسکن‌ها استفاده نمود. برای کودکان زیر 4 سال، عمدتا استامینوفن تجویز می‌گردد؛ ولی برای بزرگسالان ممکن است که نیاز به مسکن‌های قوی‌تری باشد.
علائم از کار افتادن شنت مغزی
در صورت وجود علائم زیر، به پزشک خود اطلاع دهید و او را از وضعیت خود آگاه سازید. این علائم می‌تواند نشان‌دهنده انسداد و یا عفونت در مسیر شنت مغزی باشد:
- گیجی، کاهش سطح هوشیاری و خواب‌آلودگی
- تب بالا
- سفتی گردن
- سردرد
- دوبینی یا تاری دید
- کاهش اشتها، تهوع و استفراغ
- تشنج
- تورم وریدهای واقع بر روی جمجمه یا تورم پوست روی جمجمه (در مورد کودکان)
- تورم، قرمزی، درد و خروج ترشحات چرکی از محل تعبیه‌ی شنت مغزی
عوارض شانت مغزی در بزرگسالان
برخی از این عوارض عبارتند از:
- عفونت: ممکن است که شنت مغزی آلوده گردد. در چنین مواردی فرد ممکن است که دچار عفونت سیستم اعصاب مرکزی مثل مننژیت شود.
- انسداد: ممکن است که شنت مغزی دچار انسداد گردد که در چنین مواردی علائم هیدروسفالی مثل سردرد، مجددا در فرد عود می‌کند.
- خونریزی مغزی: در مواردی که جراحی به درستی صورت نگیرد، ممکن است که فرد دچار خونریزی مغزی و سکته مغزی گردد که این اتفاق چندان شایع نیست.
- آب‌آوردگی شکم، ریه و نارسایی قلبی: با توجه به تخلیه‌ی مایع اضافی به داخل سه حفره مذکور، ممکن است که این مایع در داخل این حفره‌ها تجمع یابد و در دراز مدت برای فرد اختلالاتی ایجاد نماید. هرچند این اتفاق نیز چندان شایع نمی‌باشد.
منابع:
درسنامه بیماری‌های مغز و اعصاب ؛ فصل 10
