بزرگ شدن غده هیپوفیز

هیپوفیز یک غده کوچک به وزن نیم گرم می‌باشد که توسط یک ساقه به سطح تحتانی مغز متصل شده است و در داخل یک ساختار استخوانی به نام زین ترکی در قاعده‌ی جمجمه واقع شده است. این ساختار، برخلاف ابعاد کوچکی که دارد، نقش بسیار مهمی را در تنظیم فعالیت درون‌ریز و هورمونی بدن ایفا می‌کند.

در این صفحه از وبسایت دکتر محمود یزدان پناهی به موضوع بزرگ شدن غده هیپوفیز، علائم و روش های درمان آن می پردازیم. اگر با این مشکل مواجه هستید تا انتها همراه ما باشید. همچنین برای دیدن ویدئوهای مرتبط در این زمینه می توانید پیج اینستاگرام دکتر یزدان پناهی را دنبال کنید.

بیماری بزرگ شدن غده هیپوفیز

گاهی تعدادی از سلول‌های هیپوفیزی دچار رشد بیش از حد می‌شوند و تومورهایی در داخل این غده تشکیل می‌شود. به جز درصد اندکی، تمام تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند. با توجه به فعالیت هورمونی‌ای که این غده بر عهده دارد، در صورت وجود تومور در داخل این غده، اختلالات هورمونی مختلفی را ممکن است که مشاهده کنیم که در ادامه راجع به آن‌ها صحبت خواهیم کرد.

بزرگ شدن غده هیپوفیز نشانه چیست؟

بزرگ شدن غده هیپوفیز به دو دسته تقسیم می‌شود:

• بزرگ شدن اولیه: در این حالت، یکسری از سلول‌های موجود در غده هیپوفیز، پرکار می‌شوند و دچار تقسیم‌های مکرر و پی در پی می‌شوند و تومورهایی را داخل این غده بوجود می‌آورند.
• بزرگ شدن ثانویه: غده هیپوفیز تنطیم کننده فعالیت سایر غدد در بدن است و فعالیت غده‌هایی مثل تیروئید، غدد فوق کلیوی (آدرنال) و غدد جنسی (بیضه و تخمدان) را تنظیم می‌کند. در صورتی که غدد مذکور کم کار شوند، هیپوفیز فعالیت خود را افزایش می‌دهد تا این غدد را مجددا به کار بیندازد.

به صورت خلاصه، بزرگ شدن غدد هیپوفیز نشان دهنده‌ی تشکیل تومور و اختلالات هورمونی در داخل بدن می‌باشد.

آیا بزرگ شدن غده هیپوفیز خطرناک است؟

خوشبختانه عمده تومورهایی که در غده هیپوفیز تشکیل می‌شود، خوش‌خیم هستند و طبق آمار موجود، کمتر از 1% تومورها، تومور هیپوفیز بدخیم هستند.

همچنین، با توجه به اختلالات هورمونی‌ای که زمینه‌ساز ایجاد این تومورها هستند، برای درمان آن‌ها کافی است که از یکسری داروهای خاص (که عمدتا عملکرد هورمونی دارند)، استفاده کنیم و نیازی به انجام جلسات سخت شیمی درمانی نیست.

با این وجود بزرگ شدن غده هیپوفیز ممکن است یکسری عوارض خطرناک هم داشته باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• ایجاد خونریزی مغزی: بافت هیپوفیز مجاورت بسیار نزدیکی با عروق بسیار مهم مغزی (عروق کاروتید داخلی) دارد و همچنین خونرسانی به غده هم بسیار غنی می‌باشد. زمانی که غده بسیار بزرگ گردد و بیمار برای آن اقدامی نکند، ممکن است که خونریزی‌های تهدیدکننده حیات رخ دهد. لازم به ذکر است که قبل از رسیدن به این مرحله، بیمار علائم مختلفی را تجربه می‌کند و برای درمان اقدام می‌نماید؛ به همین دلیل، احتمال بروز این عارضه چندان زیاد نیست.
• سکته مغزی: اگر غده هیپوفیز رشد بسیار زیادی داشته باشد، می‌تواند بر روی عروق موجود بر سطح تحتانی مغز فشار وارد کند، آن‌ها را مسدود نماید و خونرسانی به مغز را دچار اختلال کند. در چنین مواردی فشار مغز بالا می رود، ممکن است که فرد دچار سکته مغزی گردد.

علائم بزرگ شدن غده هیپوفیز

علائم بزرگ شدن غده هیپوفیز، به دو علت ایجاد می‌گردد:

• علائم فشاری ناشی از افزایش حجم غده بر روی ساختارهای مجاور
• علائم ناشی از اختلالات هورمونی به وجود آمده

علائمی که هیپوفیز بدلیل افزایش حجم بر روی ساختارهای مجاور خود ایجاد می‌کند عبارتند از:

• محدود شدن میدان بینایی: در بالای هیپوفیز، ساختاری به نام کیاسمای بینایی (Optic Chiasm) وجود دارد که محل تلاقی اعصاب بینایی منشا گرفته از دو چشم است. زمانی که غده هیپوفیز دچار افزایش ابعاد گردد، به سمت بالا رشد می‌کند و بر روی این ساختار فشار وارد می‌کند. در چنین مواردی، میدان بینایی فرد، از طرفین باریک می‌شود؛ در پزشکی به چنین وضعیتی Bi-temporal Hemianopia می‌گویند. همچنین این بیماران ممکن است که دچار تاری دید (Blurred vision) شوند.
• دوبینی: اعصاب محرکه‌ی چشم از اطراف غده هیپوفیز عبور می‌کنند. زمانی که هیپوفیز به سمت طرفین دچار افزایش ابعاد گردد، این اعصاب تحت فشار قرار می‌گیرند و در چنین مواردی فرد دچار دوبینی (Diplopia) می‌گردد.
• افتادگی پلک‌ها: بدلیل تحت فشار قرار گرفتن عصب شماره 3 مغزی (عصب اکولوموتور) فرد دچار افتادگی پلک می‌شود؛ چون این عصب در باز نگه داشتن پلک‌ها نقش مهمی دارد.
• سردرد: در خیلی از موارد، سردرد اولین علامت ناشی از افزایش ابعاد است. این بیماران عمدتا در ناحیه‌ی پیشانی (فرونتال) و پشت بینی دچار درد هستند. سردرد این بیماران مزمن است و به علت رشد تومور، به مرور زمان تشدید می‌شود. سردرد این بیماران با خواب برطرف نمی‌شود و عمدتا صبح‌ها، پس از بیدار شدن از خواب، شدیدتر از سایر زمان‌هاست. سردرد این بیماران ممکن است که با تهوع و استفراغ همراه باشد.

• از دست دادن حس بویایی: در سطح تحتانی مغز و در مجاورت با هیپوفیز، ساختارهایی به نام پیازهای بویایی (Olfactory bulbs) وجود دارد که با کمک آن‌ها، ما می‌توانیم بوهای مختلف را حس کنیم. بزرگ شدن غده هیپوفیز ممکن است که منجر به اعمال فشار بر روی این ساختارها گردد و فرد را در ادراک حس بویایی دچار اختلال گرداند.

گفتیم که با توجه به نقش کلیدی هیپوفیز در تنظیم فعالیت هورمونی بدن، در صورت تشکیل تومور در این غده، اختلالات هورمونی وسیع الطیفی ممکن است که برای فرد ایجاد گردد؛ برخی از این اختلالات هورمونی عبارتند از:

• خروج شیر از پستان‌ها: یکی از اختلالات هورمونی شایع در تومورهای هیپوفیزی، ترشح شیر از پستان‌ها یا همان گالاکتوره است.
• اختلالات قاعدگی: ممکن است که در روند قاعدگی فرد اختلال ایجاد گردد. این اختلالات عمدتا به صورت نبودِ قاعدگی (آمنوره) و در مواردی به صورت قاعدگی بیش از حد (پلی منوره) است.
• ناباروری: بدلیل اختلال در هورمون‌های جنسی، ممکن است که فرد دچار ناباروری گردد. در زنان اختلال به صورت عدم تخمک‌گذاری و در مردان به صورت عدم اسپرم‌سازی است.
• کم کاری تیروئید: ممکن است که در مواردی فرد دچار کم کاری تیروئید گردد که علائم آن عبارتند از: عدم تحمل به سرما، افسردگی، خواب آلودگی، کمبود انرژی، ضربان قلب آهسته، یبوست، پوست خشک و… .
• پرکاری تیروئید: ممکن است که در مواردی فرد دچار پرکاری تیروئید گردد و علائم آن عبارتند از: عدم تحمل به گرما، پرخاشگری، بی‌خوابی، تپش قلب، اسهال، پوست چرب، ریزش مو و… .
• کم کاری آدرنال: ممکن است که در مواردی فرد دچار کم کاری و حتی نارسایی آدرنال گردد که علائم آن عبارتند از: افت فشار خون، کمبود انرژی، تهوع، استفراغ، درد شکم و… .
• پرکاری آدرنال: ممکن است که در مواردی فرد دچار پرکاری آدرنال شود و سطح هورمون‌ آدرنال (کورتیزول) در بدن افزایش یابد. به چنین وضعیتی، بیماری کوشینگ می‌گویند و علائم آن عبارتند از: پوکی استخوان، دیابت، فشار خون، مشکلات قلبی عروقی، تشکیل خطوط بنفش بر روی پوست، افزایش وزن، گرد شدن صورت و… .
• آکرومگالی: در مواردی که تومور موجود در هیپوفیز، ترشح کننده‌ی هورمون رشد باشد، فرد دچار وضعیتی به نام آکرومگالی (Acromegaly) می‌شود. این بیماران دچار افزایش ابعاد در دست‌ها و پاها می‌شوند. پیشانی و فک فرد هم به سمت جلو برجسته می‌شود. در مواردی که تومور، پیش از بسته شدن صفحه رشد استخوان‌ها ایجاد گردد، فرد دچار افزایش قد هم می‌شود و جثه بزرگ‌تری نسبت به همسالان خود دارد که به این وضعیت، غول پیکری و یا ژیگانتیسم (Gigantism) می‌گویند.

عوارض بزرگ شدن غده هیپوفیز

برخی از عوارض بزرگ شدن غده هیپوفیز عبارتند از:

• ناباروری: در صورت عدم درمان مناسب ممکن است که ناباروری فرد دائمی شود.
• ژیگانتیسم و آکرومگالی: در مورد این دو عارضه پیش‌تر توضیح داده شد. اگر کودکی تومور مترشحه هورمون رشد در غده هیپوفیز خود داشته باشد، جثه بزرگتری نسبت به همسالان خود خواهد داشت.
• نارسایی آدرنال: ممکن است که این افراد دچار نارسایی آدرنال گردند. این بیماران توانایی مقابله با استرس‌های مختلف (اعم از جسمی و روحی) را نخواهند داشت. در موارد شدید ممکن است که بیمار دچار افت فشار خون شدید و مقاوم به درمان شود و جان خود را از دست دهد.
• خونریزی و سکته مغزی: در مواردی که ابعاد تومور بسیار بزرگ شود، ممکن است که خونریزی مغزی و در نهایت سکته مغزی رخ دهد. همانطور که گفته شد، این رخداد خیلی شایع نمی‌باشد.

درمان بزرگ شدن غده هیپوفیز

معمولا در ابتدا از یکسری داروهای خاص برای درمان این تومورها استفاده می‌کنند. بسته به نوع تومور، این داروها متفاوت خواهند بود:

• در صورتی که بیمار دچار پرولاکتینوما باشد (که یک تومور شایع در زنان جوان می‌باشد) و با علائم اختلالات قاعدگی و خروج شیر از پستان مراجعه کند، می‌توان از داروهایی مثل کابرگولین و یا بروموکریپتین استفاده نمود.
• در صورتی که بیمار دارای تومور مترشحه هورمون رشد باشد، می‌توان از آگونیست‌های گیرنده سوماتواستاتین مثل اکترئوتاید استفاده کرد.
• اگر فرد دچار اختلالاتی مثل کاهش سطح هورمون‌های تیروئیدی شده باشد، می‌توان از داروی لووتیروکسین استفاده نمود.
• اگر بیمار دچار کاهش سطح هورمون‌های آدرنال (کورتیزول) شده باشد، می‌توان از کورتون‌ها مثل پردنیزولون استفاده کرد.

در مواردی که تومور به داروهای فوق جواب ندهد و یا ابعاد خیلی بزرگی داشته باشد، می‌توان از روش‌های جراحی استفاده کرد. جراحی قاعده جمجمه یکی از روش‌های پرکاربرد جراحی مغز و اعصاب است که جهت خارج کردن تومور هیپوفیز می‌توان از آن استفاده کرد.

در این روش، یک اندوسکوپ (یک ساختار لوله‌مانند) را از طریق بینی عبور می‌دهند، آن را به غده هیپوفیز می‌رسانند و تومور مورد نظر را خارج می‌نمایند.

منابع:

اصول طب داخلی هاریسون 2022 ؛ فصل 373

اصول طب داخلی سیسیل 2020 ؛ فصل 64