جراحی تومور هیپوفیز

هیپوفیز یک غده کوچک به وزن نیم گرم می‌باشد که توسط یک ساقه به سطح تحتانی مغز متصل شده است و در داخل یک ساختار استخوانی به نام زین ترکی در قاعده‌ی جمجمه واقع شده است. این ساختار، برخلاف ابعاد کوچکی که دارد، نقش بسیار مهمی را در تنظیم فعالیت درون‌ریز و هورمونی بدن ایفا می‌کند. در این صفحه از وبسایت دکتر محمود یزدان پناهی (جراح و متخصص مغز و اعصاب) به جراحی تومور هیپوفیز و مراقبته های پس از آن می پردازیم.

تومور هیپوفیز چیست؟

گاهی تعدادی از سلول‌های هیپوفیزی دچار رشد بیش از حد می‌شوند و تومورهایی در داخل این غده تشکیل می‌شود که تومور هیپوفیز می باشد. به جز درصد اندکی، تمام تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند. با توجه به فعالیت هورمونی‌ای که این غده بر عهده دارد، در صورت وجود تومور در داخل این غده، اختلالات هورمونی مختلفی را ممکن است که مشاهده کنیم مثل:

• ترشح شیر از پستان‌ها (گالاکتوره)
• بر هم خوردن سیکل‌های قاعدگی که ممکن است به صورت نبودِ قاعدگی (آمنوره) و یا خونریزی زیاد حین قاعدگی (منوراژی) باشد.
• ناباروری: به خاطر به هم ریختن غلظت هورمون‌ها، ممکن است که در روند تخمک‌گذاری (Ovulation) اختلال ایجاد گردد و این افراد دچار ناباروری شوند.
• کم‌کاری تیروئید: این افراد ممکن است که دچار عدم تحمل به سرما، چاقی، پرخوابی، افسردگی، یبوست، خشکی پوست و… شوند.
• پرکاری تیروئید: این افراد ممکن است که دچار عدم تحمل به گرما، لاغری، کم‌خوابی، اسهال، تپش قلب، اضطراب، تعریق بیش از حد و… گردند.
• افزایش ابعاد بدن و بزرگ شدن جثه: به خاطر افزایش ترشح هورمون رشد، این افراد ممکن است که دچار افزایش جثه (بخصوص در دست‌ها و پاها) شوند که به آن آکرومگالی (Acromegaly) می‌گویند.
• نارسایی فوق‌کلیه: ممکن است که این بیماران دچار نارسایی غدد فوق‌کلیوی یا ادرنال شود که علائم آن شامل افت فشار خون، تهوع، استفراغ، دل‌درد و ضعف می‌باشد.
• پرکاری فوق‌کلیه: ممکن است که این بیماران دچار پرکاری غدد ادرنال شوند و غلظت کورتیزول در بدن این افراد افزایش یابد که در این صورت دچار پوکی استخوان، فشار خون، دیابت و… می‌شوند.

همچنین بخاطر اثر فشاری تومور بر ساختارهای مجاور، ممکن است که بیمار علائمی مثل سردرد و یا اختلال بینایی داشته باشد. به خاطر اثر فشاری تومور بر روی ساختاری به نام کیاسمای بینایی (Optic Chiasm) ، میدان دید این بیماران از طرفین محدود و باریک می‌شود.

تشخیص تومور هیپوفیز

در صورت وجود علائم فوق و شک به تومور هیپوفیز، برای تشخیص می‌توان از ام آر آی مغز (MRI) استفاده کرد.

درمان تومور هیپوفیز

با توجه به نوع تومور تشکیل شده، از داروهای مختلفی برای از بین بردن این تومورها استفاده می‌کنند؛ به عنوان مثال:

• برای درمان پرولاکتینوما که یک تومور نسبتا شایع در خانم‌های جوان می‌باشد (با علائم خروج شیر از پستان‌ها و اختلالات قاعدگی) ؛ می‌توان از داروهایی مثل کابرگولین (Cabergoline) و یا بروموکریپتین (Bromocriptine) استفاده کرد.
• برای درمان تومورهای مترشحه هورمون رشد، می‌توان از داروهایی مثل اوکترئوتاید (Octreotide) استفاده کرد.

روش دیگر برای درمان این تومورها، استفاده از پرتو درمانی (Radiotherapy) می‌باشد. اشعه X می‌تواند این سلول‌ها را از بین ببرد و در نتیجه ابعاد تومور را کاهش دهد.

عمل جراحی برداشتن تومور هیپوفیز

اگر ابعاد تومور خیلی بزرگ باشد و یا به درمان‌های فوق‌الذکر پاسخ مناسب ندهد، می‌توان از روش جراحی برای خارج کردن تومور استفاده کرد. با خارج کردن تومور، علائم بیمار ممکن است که به طور کامل برطرف گردد.

جراحی تومور هیپوفیز از طریق بینی

با توجه به ساختار غده هیپوفیز (که در قاعده‌ی جمجمه واقع شده است)، برای خارج کردن تومور می‌توان از روش‌های اندوسکوپیک استفاده کرد.

پروسه‌ی جراحی تومور هیپوفیز به این صورت است که یک لوله را وارد بینی می‌کنند و استخوان موجود در سقف بینی را شکاف می‌دهند تا به غده‌ی هیپوفیز و تومور مدنظر دست یابند و به این طریق می‌توان آن را از بدن بیمار خارج کرد. به این روش جراحی، جراحی قاعده‌ی جمجمه گفته می‌شود که برای خارج کردن ضایعات مختلف واقع در قاعده‌ی جمجمه، مثل مننژیوم‌های قاعده‌ی جمجمه، AVM ، کیست‌های جنینی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

عوارض بعد از عمل تومور هیپوفیز

غده هیپوفیز در موقعیت حساسی واقع شده است و ساختارهای حیاتی مهمی از اطراف آن عبور می‌کند که ممکن است حین جراحی به آن‌ها آسیب وارد گردد که عوارضی را برای بیمار ایجاد می‌نماید.

برخی از عوارض جراحی تومور هیپوفیز عبارتند از:

• خونریزی داخل مغزی: به دلیل عبور شریان کاروتید داخلی (Internal Carotid) و شاخه‌های آن از مجاورت غده‌ی هیپوفیز، ممکن است که به آن آسیب وارد شود و خونریزی داخل مغزی رخ دهد. در صورت شدید بودن خونریزی داخل مغزی، ممکن است که خون‌رسانی به مغز دچار اختلال گردد و فرد دچار سکته‌ی مغزی شود.
• اختلالات بینایی: اعصاب بینایی، کیاسمای بینایی و سایر ساختارهای مرتبط با بینایی از اطراف غده‌ی هیپوفیز عبور می‌کنند و حین جراحی ممکن است که آسیب ببینند و اختلالاتی را برای فرد ایجاد نمایند.
• آسیب به اعصاب مغزی: تعدادی از اعصاب مغزی از نزدیکی غده‌ی هیپوفیز عبور می‌کنند و ممکن است که دچار آسیب شوند.
• نشت مایع مغزی نخاعی (CSF) : به خاطر آسیب دیدن مننژها (پرده‌های پوشاننده‌ی مغز) ، ممکن است که مایع مغزی نخاعی دچار نشت شود و از طریق بینی از بدن فرد خارج گردد. در چنین مواردی بیمار دچار سردرد، بخصوص زمانی که ایستاده است، می‌شود.
• عفونت: اگر جراحی به صورت استریل صورت نگیرد و مراقبت‌های پس از آن به درستی انجام نگیرد، فرد دچار عفونت (به صورت مننژیت و انسفالیت) می‌گردد. در این صورت بیمار دچار سردرد، تب، سفتی گردن و یکسری علائم نورولوژیک می‌شود.
• کم کاری هیپوفیز: در صورت خارج کردن تومور، به دلیل خونریزی‌ای که در داخل غده هیپوفیز رخ می‌دهد، ممکن است که قسمت‌های سالم این غده هم دچار آسیب شود و فرد دچار کم کاری هیپوفیز گردد. ممکن است که فقط سطح یک یا همه‌ی هورمون‌های تولید شده کاهش یابد. در صورت کاهش سطح هورمون‌ها، پزشک با کمک داروها، این هورمون‌ها را برای بیمار جایگزین می‌نماید؛ به عنوان مثال: در صورت کاهش سطح کورتیزول، پزشک برای بیمار پردنیزولون و در صورت کم کاری تیروئید، لووتیروکسین تجویز می‌نماید.

لازم به ذکر است که اگر جراحی به صورت استریل و ایمن و به دست جراح حاذق صورت گیرد، احتمال این عوارض بسیار کمتر خواهد بود.

مراقبت‌های بعد از جراحی تومور هیپوفیز

جراحی تومور هیپوفیز نیاز به انجام یکسری مراقبت دارد که در ادامه راجع به آن‌ها توضیح داده خواهد شد:

• در صورت وجود درد می‌توان از یکسری داروهای مسکن استفاده کرد که پزشک نحوه مصرف آن را به شما آموزش خواهد داد.
• در صورت وجود بی‌خوابی می‌توان از یکسری داروهای خواب‌آور استفاده کرد. هنگام استفاده از این داروها، باید از فعالیت‌هایی که نیاز به به تمرکز بالا دارند (مثل رانندگی) اجتناب کرد.
• به هنگام خواب بهتر است که مقداری سر خود را بالاتر از سطح زمین قرار دهید. برای این کار می‌توانید دو عدد بالش را زیر سر خود قرار دهید. این کار را تا دو هفته پس از انجام جراحی ادامه دهید. با انجام این کار، تا حد زیادی ورمِ ناشی از جراحی هم فرو می‌نشیند.
• در صورت وجود تب و سفتی گردن و اگر سردردهای شما با مصرف مسکن بهبود نمی‌یابد، حتما به پزشک خود اطلاع دهید و او را از وضعیت خود آگاه سازید.
• باید تا مدت تقریبا 12 هفته از انجام فعالیت‌هایی که منجر به وارد شدن فشار به سر و صورت می‌شود، خودداری کنید؛ به عنوان مثال با دهان بسته، عطسه نکنید؛ این کار منجر به خونریزی بینی می‌شود.
• معمولا تا 3 الی 4 هفته پس از جراحی دچار ضعف و خستگی هستید که امری طبیعی است. بهتر است روزانه چند دقیقه‌ای راه بروید و فعالیت داشته باشید؛ ولی در صورت احساس خستگی یا سردرد، استراحت نمایید.
• به علت وجود التهاب و احتقان در بینی، معمولا نفس کشیدن تا حدود 3 الی 4 هفته ممکن است که اندکی سخت و چالش ‌برانگیز باشد؛ ولی در صورت خروج ترشحات چرکی از بینی، پزشک خود را مطلع سازید.
• خونریزی از بینی (درحد لکه ‌بینی یا Spotting) تا حدود چند هفته طبیعی است. بیش‌ترین میزان خونریزی در 3 روز اول پس از عمل جراحی است. در این زمان باید از خالی کردن ترشحات بینی با فشار، خودداری کرد؛ چون منجر به خونریزی مجدد می‌گردد. خروج ترشحات بی‌رنگ و رقیق (شبیه به آب) غیرطبیعی است و می‌تواند نشان‌دهنده‌ی نشت مایع مغزی نخاعی باشد؛ در چنین صورتی حتما پزشک خود را مطلع سازید.
• معمولا برای پیشگیری از ابتلا به عفونت (مننژیت و انسفالیت) ، پزشک برای شما مقداری آنتی ‌بیوتیک تجویز می‌کند؛ استفاده از این آنتی ‌بیوتیک‌ها می‌تواند تا حد زیادی از ابتلای شما به عفونت جلوگیری کند. تعویض منظم و استریل بانداژ هم، نقش به سزایی در پیشگیری از عفونت دارد.

دوره نقاهت بعد از جراحی تومور هیپوفیز

دوره نقاهت بعد از جراحی تومور هیپوفیز به علل بسیار زیادی بستگی دارد و می‌تواند بسیار متغیر باشد. معمولا پس از چهار هفته، سردردهای شما برطرف می‌شود و می‌توانید به راحتی با بینی نفس بکشید؛ هرچند ممکن است که تا مدتی پس از آن احساس ضعف و خستگی داشته باشید.

هزینه جراحی تومور هیپوفیز

بسته به ابعاد تومور، جراحی که انتخاب می‌کنید و دفترچه‌ی بیمه‌ای که از آن استفاده می‌کنید، هزینه جراحی می‌تواند متغیر باشد. در صورت صحبت با جراح مد نظر خود، می‌توانید از هزینه‌ی عمل خود آگاه شوید.

منابع:

اصول طب داخلی هاریسون 2022 ؛ فصل 373

اصول طب داخلی سیسیل 2020 ؛ فصل 64