جراحی قاعده جمجمه | هدف، روش ها و نحوه انجام آن
بافت مغزی انسان به همراه تمامی رگ های خونی و عصبی آن، در یک استخوان محکم تحت عنوان جمجمه قرار گرفته است. جمجمه انسان از استخوان ها و غضروف هایی تشکیل شده که وظیفه محافظت از مغز را بر عهده دارند. در پایه جمجمه، استخوان های اصلی تشکیل دهنده ناحیه صورت و سر قرار گرفته اند. حفره چشم، سقف حفره بینی، استخوان هایی که گوش داخلی را احاطه می کنند و برخی از سینوس ها، از جمله اجزای قاعده جمجمه به حساب می آیند.
نخاع، بسیاری از رگ های خونی و رشته های عصبی از جمله بافت هایی هستند که در ناحیه قاعده جمجمه به چشم می خورند. به طور کلی، در قاعده جمجمه، بافت های بسیار زیاد و پر تراکمی حضور دارند که همین مساله، این ناحیه را پیچیده تر می کند. در نتیجه، درمان ناهنجاری ها یا تومورهای مغزی در این ناحیه چندان آسان به نظر نمی رسد. معمولا اصلی ترین روش برای رفع اختلالات یاد شده، جراحی قاعده جمجمه توسط جراح مغز و اعصاب است.
انجام جراحی قاعده جمجمه با اهداف مشخصی انجام می گیرد. رفع توده های سرطانی و غیر سرطانی و یا برطرف کردن ناهنجاری هایی که به ناحیه زیرین مغز مربوط می شوند، از جمله اهدافی هستند که جراحی قاعده جمجمه آن ها را دنبال می کند. گاهی نیز ممکن است اختلالاتی در چند مهره بالای ستون فقرات ایجاد شده باشد که برای رفع آن ها لازم باشد از روش جراحی قاعده جمجمه استفاده شود.
نکته ای که در مورد جراحی قاعده جمجمه وجود دارد این است که دسترسی به این ناحیه، کار دشوار و حساسی به نظر می رسد. به همین دلیل، معمولا برای انجام این نوع جراحی لازم است جراح متخصص مغز و اعصاب، از روش آندوسکوپی کم تهاجمی استفاده نماید. برای این کار ابزارها از طریق حفره های ریز ایجاد شده و یا از طریق حفره های بینی و دهان به ناحیه قاعده جمجمه وارد می شوند. برای انجام آندوسکوپی کم تهاجمی قاعده جمجمه معمولا همکاری گروهی از متخصصان شامل جراح گوش و حلق و بینی، جراح فک و صورت، جراح مغز و اعصاب و رادیولوژیست الزامی است. ناگفته نماند که تا پیش از ابداع روش جراحی آندوسکوپی قاعده جمجمه، تنها راهی که برای از بین بردن زائده ها در این ناحیه به کار برده می شد، ایجاد حفره در جمجمه بود.
در این مقاله قصد داریم به بررسی اهمیت انجام جراحی قاعده جمجمه و موارد کاربرد آن بپردازیم. همچنین، خواهیم دید که برای انجام آن از چه روش هایی می توان استفاده نمود و مراقبت های پس از جراحی قاعده جمجمه چگونه خواهد بود.
منظور از جراحی قاعده جمجمه چیست؟
ناحیه قاعده جمجمه به ناحیه ای در سطح استخوانی زیر مغز اطلاق می شود که تراکم بافتی بالایی دارد. در واقع، بسیاری از ساختارهای حیاتی بدن از جمله عروق خونی بزرگ و رشته های عصبی اصلی مانند نخاع، از ناحیه قاعده جمجمه خارج شده و یا به آن وارد می شوند. ناحیه قاعده جمجمه، چشم ها، بینی، گوش ها و دیگر ساختارهای صورت را از ناحیه مغز جدا می سازد. این ناحیه معمولا از بالای ابروها آغاز شده و به سمت پایین و پشت گردن ادامه پیدا می کند. ناحیه انتهایی قاعده جمجمه به فورامن مگنوم ختم می شود.
وجود ناهنجاری در قسمت زیرین مغز باعث ایجاد اختلالات متعددی در بینایی، شنوایی، تنفس، فشار خون و یا حتی بلع خواهد شد. از این رو، معمولا لازم است یک پزشک متخصص مغز و اعصاب از طریق انجام جراحی قاعده جمجمه به درمان آن بپردازد.
دسترسی به قاعده جمجمه در گذشته بسیار دشوار بوده است. اما امروزه با ابداع روش آندوسکوپی مغزی تنها با ایجاد یک حفره کوچک و یا از طریق حفره های بینی و دهان می توان به این ناحیه دست پیدا کرد. به طوری که به کمک تصویربرداری های عصبی و پیشرفت های جراحی مغز و اعصاب، می توان ناهنجاری های قاعده جمله را به خوبی برطرف کرده و عوارض ناشی از آن را بهبود بخشید.
جراحی قاعده جمجمه برای چه مواردی مناسب است؟
وجود بافت های مختلف در ناحیه قاعده جمجمه باعث می شود تا پتانسیل بروز ناهنجاری های مغزی در این ناحیه افزایش یابد. برای مثال، رشدهای غیر طبیعی مانند رشد تومور در این ناحیه شرایطی را ایجاد می کند که انجام جراحی قاعده جمجمه را اجتناب ناپذیر می سازد. برخی از مهم ترین شرایط پزشکی که لازم است با انجام جراحی قاعده جمجمه درمان گردند عبارتند از:
- کیست های مغزی که از بدو تولد ایجاد شده اند
- رشد ناشی از عفونت
- بروز تومورهای هیپوفیز
- مننژیوم که شامل رشد تومورهای غیر سرطانی در لایه های محافظت کننده مغز می شود
- کوردوما که به رشد یک تومور استخوانی در قاعده جمجمه اطلاق می شود
- نورالژی سه قلو که منجر به ایجاد درد شدید در یک طرف صورت خواهد شد
- کرانیوفارنژیوم به معنای رشد خارج از کنترل یک زائده در نزدیکی غده هیپوفیز
- کرانیوسینوستوز که طی آن استخوان های جمجمه نوزاد زودتر از حالت عادی بسته می شوند؛ در نتیجه، رشد مغز و شکل گیری جمجمه نوزاد را با اختلال مواجه می سازد
- فیستول مایع مغزی نخاعی
- بروز آنوریسم مغزی که عبارت است از ایجاد ضعف یا برآمدگی در یک رگ خونی مغزی
- ناهنجاری های شریانی وریدی که طی آن وریدها و شریان ها به طور غیرطبیعی به یکدیگر متصل شده اند
در انجام جراحی قاعده جمجمه با هدف درمان هر یک از این اختلالات، لازم است یک پزشک متخصص جراح با متخصصان دیگر همکاری داشته باشد. برای مثال، یک متخصص گوش و حلق و بینی و یک متخصص فک و صورت در عمده جراحی های مرتبط با جراحی قاعده جمجمه باید حضور داشته باشند. تشکیل یک گروه جراحی مجرب در این زمینه، باعث می شود تا فرد بهترین نتیجه را از جراحی دریافت نماید.
انواع روش های جراحی قاعده جمجمه کدام اند؟
انجام جراحی قاعده جمجمه در گذشته بسیار پیچیده و دشوار بوده است. علت این مساله به تراکم بافت های عصبی و خونی در این ناحیه و عدم دسترسی صحیح به قاعده جمجمه مربوط می شود. با این حال، امروزه جراحی قاعده جمجمه با دو روش اصلی آندوسکوپی و جراحی باز قابل انجام خواهد بود.
معمولا روش آندوسکوپی به عنوان یک روش کم تهاجمی مورد استفاده قرار می گیرد. اما در برخی موارد، بنا بر تشخیص پزشک متخصص مغز و اعصاب، انجام جراحی قاعده جمجمه به صورت جراحی باز، روش مناسب تری به نظر می رسد. در ادامه به بیان برخی جزئیات روش های جراحی قاعده جمجمه می پردازیم.
انجام جراحی قاعده جمجمه به روش سنتی یا جراحی باز (کرانیوتومی)
انجام جراحی قاعده جمجمه به روش سنتی شامل ایجاد برش های بزرگ در ناحیه صورت یا جمجمه می شود. در واقع، برای انجام این نوع جراحی لازم است قسمت هایی از استخوان جمجمه برداشته شود تا بتوان به ناهنجاری ایجاد شده دسترسی پیدا کرد. فرایند برداشتن استخوان جمجمه، یک فرایند بسیار ظریف است که به مهارت های فنی پیچیده ای نیاز دارد.
این مرحله از جراحی باید به گونه ای انجام گیرد که از آسیب به ساختارهای امتداد قاعده جمجمه و یا دستکاری مغز جلوگیری به عمل آید.
لازم است بدانید استخوان باید به اندازه ای برداشته شود که برای دسترسی به ناهنجاری مورد نظر کافی باشد. در ادامه، پزشک جراح، لایه های بعدی را از طریق ابزار جراحی مناسب برش داده و جراحی را تکمیل می نماید.
استفاده از میکروسکوپ اتاق عمل در انجام جراحی باز به دقت حین جراحی کمک می کند. همچنین، در این روش لازم است از ام آر آی یا سی تی اسکن برای تهیه تصاویر سه بعدی از مغز کمک گرفته شود. این کار به هدایت صحیح پزشک جراح در دسترسی به ناحیه مورد نظر کمک فراوانی خواهد کرد.
جراحی قاعده جمجمه با روش آندوسکوپی
استفاده از روش آندوسکوپی برای انجام جراحی قاعده جمجمه، یک روش کم تهاجمی با کمترین عوارض به حساب می آید. در اصطلاح پزشکی این روش جراحی را تحت عنوان جراحی ترانس اسفنوئیدال نیز می شناسند.
در این جراحی معمولا پزشک نیازی به ایجاد برش های بزرگ در ناحیه تحت درمان ندارد. بلکه برای شروع جراحی، باید یک حفره بسیار کوچک در ناحیه تحت درمان یا در داخل بینی ایجاد گردد. جراح مغز و اعصاب از طریق حفره ایجاد شده، یک میکروسکوپ کوچک و نورانی تحت عنوان آندوسکوپ را به ناحیه تحت جراحی وارد می سازد. جراح مغز و اعصاب عمدتا با استفاده از تکنیک های استریوتاکتیک، نقشه سه بعدی از اعصاب، رگ های خونی و ساختارهای مغزی بیمار تهیه می کند. دقت بالای این گونه تصویرسازی ها، به کیفیت جراحی قاعده جمجمه کمک خواهد کرد. در حین عمل، یک متخصص رادیولوژیست از طریق تهیه MRI، روند انجام جراحی و دسترسی به ناحیه تحت درمان را بررسی می کند.
پس از اتمام جراحی و برداشتن یا ترمیم ناهنجاری مغزی ایجاد شده، برش های ریز بخیه زده می شوند. معمولا توده های غیر طبیعی در ناحیه قاعده جمجمه، به کمک روش جراحی آندوسکوپی قاعده مغزی قابل درمان هستند.
تومور قاعده جمجمه و نیاز به جراحی قاعده جمجمه چه نشانه هایی دارد؟
اصلی ترین دلیلی که باعث می شود فرد به انجام جراحی قاعده جمجمه نیاز به پیدا کند، رشد توده ها و زائده ها در این ناحیه است. وجود برخی علائم، نشان دهنده رشد توده و یا وجود ناهنجاری در ناحیه زیر مغز است. بر اساس اندازه، نوع و محل رشد این گونه زائده ها علائم زیر ممکن است بروز کنند:
- سردرد
- احساس درد در صورت
- سرگیجه
- اختلال در بینایی
- بی حسی و ضعف
- احساس ضعف در صورت
- از دست دادن شنوایی یا صدا دادن گوش
- عفونت های مکرر در سینوس ها و یا احتقان بینی
نیاز به انجام جراحی قاعده جمجمه چگونه تشخیص داده می شود؟
برای تجویز انجام جراحی قاعده جمجمه لازم است ابتدا پزشک مغز و اعصاب به کمک روش های تشخیصی، وجود ناهنجاری یا توده را در این ناحیه تشخیص دهد. گام اول، انجام معاینات و بررسی علائم فیزیکی است. ناحیه قاعده جمجمه، تراکم و پیچیدگی های زیادی دارد که باعث می شود بررسی این ناحیه همواره دشوار باشد. به همین دلیل، لازم است پزشک متخصص مغز و اعصاب به کمک برخی تصویربرداری های تشخیصی به بررسی این ناحیه بپردازد. از مهم ترین روش هایی که برای تشخیص اختلالات در ناحیه قاعده جمجمه به کار می روند، می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- انجام تصویربرداری MRI
- انجام تصویربرداری MRA
- انجام تصویربرداری PET
- انجام سی تی اسکن
گاهی علی رغم انجام انواع تصویربرداری ها و بررسی ناهنجاری یا تومور، اطلاعات کاملی درباره ساختار آن به دست نمی آید. در نتیجه، پزشک بیوپسی یا نمونه برداری از توده موجود در قاعده جمجمه را تجویز می کند. طی این فرآیند تکه کوچکی از توده مورد نظر جدا شده و در زیر میکروسکوپ مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد.
انجام بیوپسی و نمونه برداری از طریق یک آندوسکوپ صورت می گیرد. معمولا آندوسکوپ از مسیر بینی و سینوس ها به قاعده جمجمه وارد می شود. البته روش های دیگری نیز برای بیوپسی از قاعده جمجمه مورد استفاده قرار می گیرند که از جمله آن ها می توان به آسپیراسیون و یا بیوپسی اکسیزیونال اشاره کرد.
در مراحل تشخیص نوع توده و زائده در ناحیه قاعده جمجمه ممکن است برخی تست های دیگر نیز توصیه شوند. تست تعادل، تست اعصاب جمجمه، بررسی فعالیت عضلانی فرد، چک کردن وضعیت بینایی و شنوایی از جمله این تست ها به حساب می آیند. مجموعه اسکن ها و آزمایش ها به پزشک جراح متخصص اعصاب مغز و اعصاب کمک می کند تا نیاز به انجام جراحی قاعده جمجمه را تایید یا رد نماید.
معمولا انجام چه روش های درمانی همراه با جراحی قاعده جمجمه مرسوم است؟
در بسیاری از موارد پس از انجام جراحی قاعده جمجمه با روش آندوسکوپی یا جراحی باز، لازم است برخی روش های درمانی دیگر نیز انجام گیرند. در ادامه به تعدادی از مهم ترین روش های درمانی اشاره خواهیم کرد.
شیمی درمانی
در افرادی که جراحی قاعده جمجمه با هدف رفع تومور سرطانی انجام می گیرد، معمولا انجام شیمی درمانی لازم است. در اصل، شیمی درمانی قاعده جمجمه به تکمیل فرآیند درمان سرطان کمک خواهد کرد.
پرتو درمانی
پرتو درمانی یا رادیوتراپی عبارت است از استفاده از اشعه ایکس برای پیشگیری از رشد بیش از حد تومور یا زائده در قاعده جمجمه. پرتو درمانی معمولا در مواردی مورد استفاده قرار می گیرد که نتوان توده مورد نظر را به طور کامل با جراحی برطرف نمود.
گامانایف
نوع خاصی از پرتو درمانی در پزشکی تحت عنوان گامانایف یا چاقوی گاما شناخته می شود. طی این روش درمانی، پرتوهای اشعه ایکس به طور دقیق، توده مورد نظر را در قاعده جمجمه مورد هدف قرار می دهند.
پروتون درمانی
نوع ویژه ای از پرتودرمانی، استفاده از پرتوهای پروتونی برای رفع تومورها است. این روش، دقت بالاتری نسبت به پرتو درمانی با روش های دیگر دارد. همچنین، در این روش درمانی از دوز بالایی از پرتوها برای رفع تومور استفاده می شود.
ذرات درمانی
یکی از جدیدترین و پربازده ترین روش های پرتو درمانی در پزشکی، ذرات درمانی نامیده می شود. طی این روش، ذرات پر انرژی با کمترین عارضه به هدف مورد نظر برخورد می کنند. رادیوتراپی با یون کربن یکی از رایج ترین و موثرترین انواع ذرات درمانی به حساب می آید.
پیش از انجام جراحی قاعده جمجمه چه مراقبت هایی لازم است؟
فردی که قرار است تحت جراحی قاعده جمجمه قرار گیرد، باید تمامی سوابق پزشکی و داروهای مصرفی خود را به جراح مورد نظر اطلاع دهد. مصرف هر گونه دارو یا مکمل شامل داروها و مکمل های گیاهی و ویتامین ها می تواند در طی عمل جراحی مشکلاتی را به وجود آورد. بنابراین، ضروری است که پزشک از تمامی موارد آگاه باشد. برای مثال، افرادی که داروهای وارفارین و آسپرین مصرف می کنند، با خطر خونریزی حین جراحی رو به رو هستند. از سوی دیگر، حساسیت به دارو یا غذاهای مختلف نکته دیگری است که باید حتما به پزشک جراح اطلاع داده شود. آگاه بودن پزشک کمک می کند تا او بتواند برنامه ریزی های لازم را انجام دهد.
جراحی قاعده جمجمه از طریق بیهوشی عمومی انجام می گیرد. به همین دلیل، معمولا افراد باید از نیمه شب قبل از روز جراحی هر گونه خوردن و آشامیدن را متوقف سازند. البته بنا بر تشخیص پزشک، مصرف برخی داروها در روز جراحی بلامانع است. برای مصرف دارو در چنین شرایطی، بیمار باید با کمترین مقدار آب، داروی خود را مصرف نماید.
پس از انجام جراحی قاعده جمجمه چه باید کرد؟
هنگامی که جراحی قاعده جمجمه توسط جراح متخصص مغز و اعصاب انجام می گیرد، بر اساس روش جراحی، دوران نقاهت بیمار متفاوت خواهد بود. برای مثال، افرادی که تحت عمل جراحی ترانس اسفنوئیدال قرار می گیرند، عمدتا تا دو روز باید در بیمارستان و تحت نظر باشند. اما کسانی که جراحی قاعده جمجمه با روش کرانیوتومی انجام می دهند، مدت زمان طولانی تر (در حدود یک هفته) باید در بیمارستان حضور داشته باشند.
مصرف برخی داروها برای افراد پس از جراحی قاعده جمجمه لازم است. برای مثال، در روش ترانس اسفنوئیدال لازم است با تجویز دارو، تحمل درد و حالت تهوع ناشی از جراحی را برای فرد ساده تر نمود. افرادی هم که تحت جراحی با عمل کرانیوتومی قرار گرفته اند، باید از داروهایی استفاده کنند که از تورم مغز و تشنج پیشگیری به عمل می آورند.
آیا امکان انجام ورزش پس از انجام جراحی قاعده جمجمه وجود دارد؟
نوع روش جراحی قاعده جمجمه بر میزان آمادگی جسمانی افراد پس از جراحی تاثیرگذار است. چنانچه این جراحی از روش ترانس اسفنوئیدال انجام گیرد، انجام ورزش های سبک مانند شنا یا دویدن از دو هفته پس از جراحی بلامانع است. همچنین، برای انجام ورزش های حرفه ای تر و یا سنگین معمولا از چهار هفته پس از جراحی می توان اقدام نمود. هر چند لازم است در همه این موارد با پزشک معالج خود مشورت نمایید.
انجام جراحی قاعده جمجمه با روش کرانیوتومی شرایط پیچیده تری ایجاد می کند. در واقع، در این گونه افراد معمولا در روزهای اولیه پس از جراحی، راه رفتن به شکل مختصر مانعی ندارد. اما شروع هر گونه ورزش سبک یا سنگین باید بر اساس تاییدیه جراح مغز و اعصاب انجام گیرد. علت این مساله این است که جراحی قاعده جمجمه با روش کرانیوتومی، تهاجمی تر از جراحی ترانس اسفنوئیدال است. به همین دلیل نیز دوران نقاهت این روش جراحی بسیار طولانی تر خواهد بود.
از سوی دیگر، واکنش بیماران به هر یک از این روش های جراحی، با یکدیگر تفاوت دارد. پزشک جراح با بررسی وضعیت بیمار و روند بهبودی وی می تواند مجوز انجام ورزش را صادر نماید.
انجام چه مراقبت هایی پس از جراحی قاعده جمجمه لازم است؟
از نظر بسیاری از جراحان مغز و اعصاب از جمله دکتر محمود یزدان پناهی، ادامه برخی مراقبت های تخصصی پس از جراحی قاعده جمجمه الزامی است. معمولا افرادی که تحت این نوع جراحی قرار می گیرند، بر اساس نوع ناهنجاری درمان شده باید به صورت دوره ای تحت بررسی قرار گیرند. برای مثال، این گونه افراد باید به پزشکان متخصص از جمله متخصص غدد، متخصص مغز و اعصاب، متخصص گوش و حلق و بینی و یا چشم پزشک مراجعه کنند تا امکان بررسی وجود علائم جدید فراهم گردد. در این بین، اصلی ترین وظیفه به عهده جراح مغز و اعصاب است تا روند بهبودی بیمار را با جزئیات کامل ارزیابی نماید.
ممکن است طی این بررسی ها لازم باشد تا بیمار برخی تصویربرداری های تشخیصی را نیز انجام دهد. در هر حال، حضور در جلسات پیگیری برای بیمار الزامی است. زیرا در صورت وجود کوچکترین تغییرات می توان آن ها را کشف کرده و در اسرع وقت برای رفع یا درمان اختلالات اقدام نمود.
آیا پس از جراحی قاعده جمجمه به انجام فیزیوتراپی نیاز است؟
میزان ناتوانی و محدودیت های حرکتی بیمار پس از انجام جراحی قاعده جمجمه، کاملا به نوع ناهنجاری مغزی تحت درمان بستگی دارد. البته این نکته را در نظر داشته باشید که معمولا جراحی قاعده جمجمه محدودیت های طولانی مدتی برای فرد در پی ندارد.
به طور کلی، معمولا افراد پس از انجام انواع روش های جراحی به درمان های توانبخشی برای بازگشت به فعالیت های روزمره نیاز دارند. هر چند در مورد انجام جراحی قاعده جمجمه، استفاده از درمان فیزیوتراپی الزامی نیست. با این حال، با توجه به نوع ناهنجاری مغزی تحت درمان و در صورت تجویز پزشک معالج ممکن است چند جلسه فیزیوتراپی و توانبخشی به افزایش کیفیت زندگی بیمار کمک نماید.